پیشینه عربستان
کره زمین از کعبه گسترش و توسعه یافته است. روایات متعدد و حتى آیات قرآنى نیز حاکى از این حقیقتاند.
سرزمین حجاز، نخستین و کهنترین نقطه کره زمین است. روایات اسلامى نشان مىدهند که پدیدار شدن خاک و گسترش زمین از محل کعبه در مکه آغاز شده است؛([۱]) همچنین قرآن مىفرماید:
{وَالاَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحیها}([۲])
و زمین را پس از آن بگسترانید.
همچنین البتنونى مىگوید:
حیات جمعى انسان در این سرزمین، ۲۵ قرن پیش از میلاد بوده است.([۳])
نام قدیمى سرزمین عربستان، حجاز بوده است.
پیشینه تاریخى
پیشینه تاریخى عربستان را مىتوان به پنج دوره تقسیم کرد:
الف) دوران باستان تا هجرت حضرت ابراهیم؛([۴])
ب) از هجرت حضرت ابراهیم تا ظهور اسلام؛([۵])
ج) از ظهور اسلام تا دولت خلفا؛
د) از دولت خلفا تا آلسعود؛
هـ) از دولت آلسعود تا دوران معاصر.
هجرت حضرت ابراهیم و بعثت خاتم الانبیا از مهمترین سرفصلهاى تاریخى کشور عربستان هستند.
حضرت رسول با هدایت قبایل، دفع طوفان سهمگین خرافات و عادتهاى ناپسند اخلاقى، مبارزه با پرستش بتها و اجرام آسمانى و متحد ساختن قبایل متخاصم، زیر لواى اسلام، زمینه خوبى را براى برقرارى حکومت اسلامى فراهم آورد و این منطقه را مرکز جهان اسلام قرار داد.
پس از رحلت رسول مکرم اسلام ، خلفا حکومت را به دست گرفتند و پس از آنها نیز بنىامیه تا سال ۱۳۲ هـ . ق حکم راندند. در دوره امویان اگر چه حکمرانان بنىامیه و پس از آنان حکمرانان بنىعباس بر عربستان حاکمیت داشتند؛ شهرهاى مختلف عربستان شاهد اعتراضها، مبارزهها و حتى جنگهایى بر ضد این دو خاندان بودهاند.
در سال ۲۵۱ هـ . ق و در اوج درگیرى مستعین و معتز عباسى؛ اسماعیلبنیوسف، یکى از سادات حسنى، فرصت را غنیمت شمرد و حجاز را تصرف کرد. پس از او برادرش محمدبنیوسف، معروف به «اخضیر» در حجاز حاکم شد. او پس از حمله عباسیان به نجد رفت؛ اما پس از بیست سال دوباره بر حجاز تسلط یافت.
در سال ۲۵۴ هـ . ق دولت حجاز تحت نفوذ دولت طولونیه مصر قرار گرفت. عباسیان در سال ۲۰ هـ . ق بار دیگر حجاز را در اختیار گرفتند و تا سال ۳۳۰ هـ . ق با ضعف شدید ـ بر حجاز بودند. در آن سال، بار دیگر حاکمان مصر (اخشیدیین) بر حجاز تسلط یافتند؛ اما «اخضیرین» با توسعه قدرت خود، دوباره بر حجاز حاکم شدند.
قرامطه (حاکمان مصر) در سال ۳۵۰ هـ . ق به مدت نُه سال، سادات اخضرى را کنار زده، خود بر آن تسلط یافتند. سرانجام حکومت «فاطمیین» در سال ۳۵ هـ . ق در مصر تشکیل شد. حاکمیت آنان تا سال ۴۶۳ هـ . ق به طول انجامید و پس از آنان، حکومت «سلاجقه» تا سال ۶۵۰ هـ . ق و سپس سلطه ممالیک تا سال ۲۳ هـ . ق بر حجاز ادامه یافت. در بیشتر این ایام، نوادگان امام على و امام مجتبى با نامهاى «بنىموسى» و «بنوفلیته» در مکه و نوادگان امام حسین در مدینه حکومت مىکردند. این دوران به دوران «حکومت شُرَفا» شهرت یافته است.
با تشکیل دولت عثمانى آنان در سال ۲۳ هـ . ق بر مصر تسلط یافتند. همچنین حاکمیت در منطقه حجاز و دیگر مناطق عربستان، تحت نفوذ آنان قرار گرفت و کارگزاران آنان «بنوقتاده» در منطقه حجاز حکم مىراندند. در آن دوران، حاکمان جده از سوى مصر انتخاب مىشدند و گاه بین آنان و حاکمان حجاز، اختلاف و درگیرى پیش مىآمد.([۶])
موقعیت جغرافیایى
کشور عربستان([۷]) با مساحت ۰۰۰/۲۴۰/۲ کیلومتر مربع، از کشورهاى قاره آسیا در منطقه خاورمیانه است.([۸]) این کشور با اختصاص حدود ۴۳ از سرزمینهاى شبه جزیره عربستان به خود، بزرگترین کشور شبه جزیره عربستان است.
شبه جزیره عربستان از هفت کشور جمهورى یمن، عمان، قطر، امارات متحده عربى، کویت، عربستان و بحرین تشکیل شده است.
این کشور از شرق به کویت، بحرین، قطر، امارات متحده عربى و خلیج فارس، از غرب به دریاى سرخ، از جنوب به جمهورى یمن و عمان و از شمال به اردن و عراق محدود مىشود.
عربستان سعودى به چهار منطقه اصلى تقسیم شده است که عبارتاند از: ارتفاعات غربى،([۹]) نجد،([۱۰]) احساء و قطیف([۱۱]) و صحراهاى شنزار.([۱۲]) سرزمین عربستان در تقسیمبندى دیگرى به سه منطقه تهامه،([۱۳]) نجد([۱۴]) و حجاز([۱۵]) تقسیم شده است.
بیشترین مساحت سرزمین عربستان را منطقه نجد به خود اختصاص داده است. شهرهاى غنیزه، درعیه و بریده ـ که موطن آلسعود به حساب مىآیند ـ جزء این منطقهاند. در حقیقت محل اصلى شکلگیرى آیین وهابیت نیز همین شهرهاست.
از شهرهاى مهم دیگر این منطقه، ریاض (پایتخت عربستان) است که در ناحیه عارض واقع شده است. شهرهاى مقدس مکه و مدینه و شهرهاى ینبوع، جده و طائف در منطقه حجاز قرار گرفتهاند.
آب و هوا
کشور عربستان، یکى از خشکترین و گرمترین مناطق دنیاست؛ حتى یک رودخانه در آن وجود ندارد که به دریا بریزد. بارندگى در آن، سالانه کمتر از ۱۰۰ میلى متر است.([۱۶]) به دلیل گستردگى صحراها، وضعیت زمین و کمبود آب، تنها ۱% از مجموع اراضى عربستان، قابل کشت و زراعت است.([۱۷])
منابع و ذخایر
مهمترین منابع و ذخایر عربستان که گستره و غناى فراوانى دارند، عبارتاند از: نفت، گاز، طلا، نقره، مس، سنگ آهن، اورانیوم، فسفات، سنگ مرمر، روى، بوکسیت، پتاسیم، نمک، آهک و… .([۱۸])
وجود مکه مکرمه و مدینه منوره، ارزآورى و رونق اقتصادى، ویژگىهاى خاص جغرافیایى و سوقالجیشى، ذخایر سرشار نفت، گاز و…، جایگاه ویژه عربستان در نظام سیاسى جهان به خصوص کشورهاى اسلامى، اهمیت ژئوپلیتیک عربستان را دو چندان ساختهاند.
این موقعیت ژئوپلیتیک، باعث شده است که عربستان در اتحادیه عرب، سازمان کنفرانس اسلامى، شوراى همکارى خلیج فارس و مناسبات و ارتباطات جهان اسلام با اروپا و غرب، در بین کشورهاى اسلامى داراى موقعیت استراتژیک و منشأ تأثیرات فراوان باشد.
لزوم همراهى و همکارى این کشور با عالم تشیع به ویژه شیعیان در خود عربستان، اهمیت فوقالعاده و ویژهاى دارد؛ بدین سبب، پیش از ورود به بحث شیعیان عربستان، ضرورى است که شناختى اجمالى از این کشور ارائه دهیم تا هنگام تحلیل، شرح و بسط مطالب، ابهامى باقى نماند.
[۱]. بحارالانوار، ج ۵، ص ۲۳۲ و ج ۶۶، ص ۲۵۴٫
[۲]. نازعات / ۳۰٫
[۳]. حمد لبیب البتنونى، رحله الحجازیه، ص ۱۱۰۳۴٫
[۴]. طلعت احمد محمد عبده، جغرافیاى تاریخى شبه جزیره عربى در دوران ما قبل تاریخ، صص ۱۸۴ ـ ۲۶۸٫
[۵]. جعفر سبحانى، فرازهایى از زندگى پیامبر اسلام.
[۶]. محمود شاکر، شبه جزیره عرب، صص ۱۰۰ ـ ۱۲۶٫
[۷]. به محل تجمع عربها و یا گروهى از اعراب، عربستان گفته مىشود و عربها دو تقسیم نژادى دارند: عرب بائده: اقوام قطع نسل شده و از بین رفته را عرب بائده مىگویند؛ مانند: قوم عاد، ثمود، جاسم و عبیل؛ عرب باقیه: اعرابى هستند که نسل آنها باقى است؛ مانند: قحطانیان وعدنانیان.
[۸]. بزرگترین قاره کره زمین، جمعیتش بیش از ۶۰ درصد جمعیت کل دنیاست.
[۹]. این ارتفاعات، کوههاى «سروات» نام گرفته و از خلیج عقبه تا منطقه حجاز و عسیر را فرا گرفتهاند.
[۱۰]. از جنوب به ربع الخالى، از غرب به حجاز، از شرق به سرزمین احساء و از شمال به عراق و اردن محدود مىشود.
[۱۱]. سواحل شرقى کرانههاى خلیج فارس در عربستان است.
[۱۲]. شامل سه صحراى نفود بادیه سماوه، صحراى دهناء و صحراى ربع الخالى است.
[۱۳]. علت نامگذارى آن، گرم و سوزان بودن آن منطقه است.
[۱۴]. به سرزمینهاى مرتفع، نجد مىگویند که بلندترین نقطه آن، حدود ۱۵۰۰ متر از دریا ارتفاع دارد.
[۱۵]. پیش از حکمرانى وهابیت و سلسله آلسعود، نام رسمى عربستان، حجاز بوده است.
[۱۶]. دلیل المملکه العربیه السعودیه، ص ۱٫
[۱۷]. جغرافیاى تاریخى شبه جزیره عربى در دوران ما قبل تاریخ، ص ۴۴٫
[۱۸]. گفتنى است که همه آوازه و شهرت مالى وهابیت از درآمد نفت است.
منبع: برگرفته از کتاب شیعیان عربستان؛ اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی