تدبر و تفکر در آیات الهی
پرواز تا ملکوت
تلاوت قرآن، خارج شدن از قفس تنگ مادی و پرواز در کهکشانی است که گسترده ی آن تا بی نهایت امتداد دارد. شاید کلمه ی « بی نهایت » در هیچ کجا، چنین برد مؤثری نداشته باشد. تنها در وادی قرآن است که « بی نهایت » معنای اصلی خود را باز می یابد، و انسان عظمت آن را احساس می کند. کلمه ی « پرواز » نیز در کهکشان قرآن، مفهوم خاصی دارد. گر چه پرواز همان پر گشادن و پریدن با سرعت و شتاب است، اما در وادی قرآن، پرواز می بایست با تدبر و تفکر و آهستگی، توأم باشد. چرا که از آغاز ورود به این کهکشان، هر ذره ای از مکانش و هر لحظه ای از زمانش، دنیای شگفت انگیزی است که باید ابتدا در آن سیر کرد، و سپس به نقطه ی دیگری پرواز نمود. چه بسا که در این فضای لایتناهی، پرواز از نقطه ای تا به نقطه ی دیگر، مدتها بطول می انجامد. این، بستگی به تیزی بالهای پرواز و هدایت آن خالق یکتا دارد. چه بسا تیز پروازانی که بر اثر محبوبیت و کسب مقبولیت، و گرفتن رتبه و مقام، با یک جهش سریع، تا عمق ملکوت به جلو می روند، اما تا به انتهای آن هرگز. و در عالم خلقت، تنها چهارده وجود معصوم (ع) هستند که با شاهبال خود توانستند و می توانند که به اذن الله تا هر کجای این کهکشان و حتی تا بی نهایت آن پرواز نموده، و همه ی مکانها و لحظه های آن را درک نمایند. درود خدا و درود همه ی پاکان و مخلصان، بر این چهارده شهاب آسمانی باد.
رازهای بزرگ و شگفت انگیز
در کهکشان عظیم و حیرت انگیز قرآن، هر آیه، دریچه ایست به دنیائی وسیع و پراسرار، و هر سوره، دری است به سیاره ای پررمز و راز که در جای جای آن، رازهای بزرگ آفرینش، اسرار پیدایش انسان و زندگی جاویدش پس از مرگ، سر تربیت انسان، و همه آنچه را که به سعادت بشریت و انسانهای نمونه مربوط می شود، نهفته است. لذا مسافر این کهکشان می بایست که در عین پرواز بسوی آن بی نهایت، به آرامی و تأنی و تدبر، لحظه ها و مواقف آن را درک نماید.
تأکید قرآن برای تدبر
برای آشنائی با روح و معارف قرآن، و بهره جستن از برکات و فیوضات آن، کلید رمزی وجود دارد که در چند سوره ی قرآن، صریحا به آن اشاره شده است: « کتاب مبارکی بر تو فروفرستادیم، تا در آیات آن تدبر کنند، و خردمندان از آن پند گیرند »(1) و در آیات دیگری، با تعجب سؤال شده است که چرا انسانها، از این کلید رمز، استفاده نمی نمایند: « چرا در قرآن نمی اندیشند و تدبر نمی کنند؟ »(2) «آیا در قرآن تدبر نمی کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟ »(3) قرآن کریم، در این آیه، با تعبیر زیبا و پر معنای « قفل دل » به ما اشاره می نماید که: « آنچه که مانع تدبر است، بستگی دل است. دل بسته، اهل اندیشه و تدبر نیست. ( ام علی قلوب اقفالها ) (۴) مگر اینکه بر دلهایشان قفل زده شده است. معلوم می شود دلی که قفل است، همانند چشمی که بسته است، نه نور را می بیند، و نه در پرتو نور چیزهای دیگر را. قرآن کریم، برای فهم آیات خود، قلب باز و صدر مشروح را لازم می داند. چون در متن قرآن پیچیدگی نیست، گیرنده باید با قلب باز مراجعه کند تا بپذیرد. »(5)
سفارش معصومین (ع) برای تدبر
حاملان حقیقی قرآن و حجت های عظیم الهی، ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین، مکرر به پیروان صادق خویش سفارش و تأکید فرموده اند که حتما قرآن را با تدبر و تفکر بخوانند. پیامبر اکرم (ص) فرمود: « وای بحال کسی که آیات الهی را بر زبان آورد ولی در آنها تدبر نکند »(6) و در حدیث دیگری قرآن ناطق امام علی علیه السلام چنین فرمود: « آگاه باشید که تلاوت بدون تفکر خیری ندارد »(7) ششمین اختر تابناک آسمان ولایت حضرت امام صادق (ع) در مقام دعا عرضه می داشت : « پروردگارا ! عهدنامه ی خود را منتشر ساختی، پس نگاه مرا در آن عبادت، و قرائتم را تفکر و تفکرم را موجب عبرت قرار ده. خدایا ! قرائتم را قرائت بدون تفکر قرار مده، و نظرم را در قرآن توأم با غفلت مگردان »(8) ائمه معصومین (ع) گر چه حاملان حقیقی و مفسران بزرگ قرآن بودند، و به همه ی رموز و اسرار آیات الهی احاطه ی کامل داشتند، معهذا همواره قرآن را با تدبر و تفکر قرائت می فرمودند: در سیره ی آن جانشینان خدا در زمین، موارد بسیاری نقل شده است که به دو مورد از آنها اشاره می نمائیم : « ابوذر فرمود : رسول خدا (ص) شبی را به تکرار این آیه ی شریفه به صبح رسانید: ان تعذبهم فانهم عبادک و ان تغفر لهم فانک انت العزیز الحکیم.(۹) اگر آنان را عذاب کنی، بار خدایا همه بندگان تو هستند. و اگر از گناه آنها درگذری باز تو بزرگوار و دانائی »(10) « در روایت آمده است که حضرت امام سجاد (ع) هنگامی که « مالک یوم الدین » را می خواند، آنقدر آن را تکرار می کرد که گویا می خواست جان از تنش پرواز کند »(11)
بهترین راه فهم قرآن
تدبر، کلید فهم قرآن است. اما تدبر هم شرایط ویژه ای دارد که قاری قرآن باید به آن توجه کامل نماید. در این رابطه، توجه شما را به نظریات معلم بزرگ قرآن، آیت الله جوادی آملی جلب می نمائیم : « بهترین راه فهم قرآن، تهذیب نفس از تعلقات غیرخدایی و پرهیز از هر گونه تبهکاری و انجام هر دستوری که وحی الهی صادر نموده است می باشد. زیرا مشاهده ی جمال نورانی با دیده ی ضعیف و بسته میسور نخواهد بود. لذا پیشینیان که توفیق تدبر قرآن، نصیب آنها می شد، سیره ی آنان در فراگیری قرآن این بود که: ده آیه را از پیامبر اکرم (ص) دریافت می کردند و تا آنچه از معارف علمی و دستورات عملی که مربوط به آن ده آیه بود فرا نمی گرفتند، وارد آیات دیگر نمی شدند. و گاهی بارقه ی برخی از آیات آن چنان اثر می کرد که آن آیه ی مخصوص به عنوان اصل کلی و فراگیر تلقی می شد. مثلا مردی به حضور نبی اکرم (ص) رسید تا قرآن بیاموزد. وقتی به آیه ی « فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره »(12) رسید گفت: این کلام مرا کفایت می کند و برگشت. پیامبر اکرم (ص) فرمود: انصرف الرجل و هو فقیه.(۱۳) این مرد در حالی بازگشت که فقیه شد. »(14)
هرگز ناامید نشوید
فهم قرآن و لذت بردن از معارف عظیم آن، و حضور مؤثر در صحنه ی قرآن، شاید در ابتدای تلاوت، برای هر کس میسر نباشد. مدتی لازم است که انسان با خودسازی و مراعات دقیق آداب تلاوت و تماس پیوسته با کلام الهی، به مرتبه ای برسد که بتواند به شایستگی از این کتاب آسمانی بهره مند شود. در اینجا لازم است به کسانی که تاکنون با قرآن انسی نداشته و حالا مشتاق هستند که این ارتباط معنوی و پرفیض را برقرار نمایند، یادآوری نمائیم که به استناد قرآن که فرمود: « هر اندازه میسر شود به قرائت قرآن بپردازید. »(15) در هر فرصت مناسبی که پیش می آید، بخصوص در تنهائی و سکوت و در نیمه های شب، و به ویژه در ماه پرفیض و مبارک رمضان، قرآن را با آداب خاص آن، تلاوت نمائید. اما اگر مفهوم آیات و سوره های برای شما روشن نشد، هرگز نگویید که خواندن بدون ادراک، چه اثری دارد؟ اولا این قرآن پیک الهی است، و اگر کسی به معنایش هم آگاهی نداشته باشد، خواندنش و حتی لمس کردنش یک عبادت است. ثانیا بر اثر تدبر و تفکر، و تکرار و تلقین، قاری کاوشگر، کلید رمز قرآن را بدست آورده، و می تواند به گنجینه های عظیم الهی، دسترسی پیدا نماید. و شما، آری شما هم در زمره ی کسانی هستید که می توانید به این رتبه ی والای معنوی نائل گردید. پس سفر حیاتی خود را به کهکشان عظیم قرآن شروع کنید که مسیر طولانی است و فرصت تنگ.
پی نوشت‌ :

۱- سوره ی ص – آیه ۲۹ . ۲- سوره ی نساء – آیه ۸۲ . ۳- سوره ی محمد (ص) – آیه ۲۴ . ۴- سوره ی محمد (ص) – آیه ۲۴ . ۵- تفسیر موضوعی قرآن مجید – جلد یکم – آیت الله جوادی آملی . ۶- مجمع البیان ج ۲ – به نقل از قرآن در احادیث اسلامی . ۷- معانی الاخبار ص ۶۷ – به نقل از قرآن در احادیث اسلامی . ۸- مصباح الانوار ص ۱۴۱ – به نقل از قرآن در احادیث اسلامی . ۹- سوره ی مائده – آیه ۱۱۸ . ۱۰- حقایق – ملامحسن فیض کاشانی . ۱۱- پاسدار اسلام ، شماره ۴۱ . ۱۲- سوره ی زلزله – آیه ۷ و ۸ . ۱۳- بحار، جلد ۸۹ . ۱۴- تفسیر موضوعی قرآن مجید – جلد یکم . ۱۵- سوره ی المزمل – آیه ۲۰ .
منبع:کتاب آداب تلاوت قرآن