اشاره
قرآن، کتابی الهی برای انسان هاست که از چهل سالگی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) تا پایان عمر آن حضرت، به تدریج بر وی نازل شده است. این کتاب، از آغاز نزول آن، مورد توجّه و عنایت بوده است. از جمله مباحث مهم در مورد قرآن، مسئله آغاز وحی و چگونگی رویارویی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) با آن است. این که جبرئیل چگونه وحی را بر آن حضرت نازل کرد؟ آیا پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) از همان آغاز دریافت وحی می دانست که آنچه بر او نازل شده، سخن خداست؟ در این مقاله به این موارد پرداخته شده است.
در مورد مسئله «نخستین وحی»، دو دیدگاه وجود دارد:
دیدگاه نخست
هنگام نزول وحیِ نخستین، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) از آمادگی کافی برای دریافت وحی بهره مند نبوده است. لذا هنگام نزول وحی، رسول خدا شک کرد که شاید جنون بر او عارض شده یا این که شیطان، تسویلات خود را به عنوان وحی بر او القا کرده است. لذا نزد خدیجه و ورقه بن نوفل رفت و با اعلام آن دو، یقین به وحی بودن آنچه بر او نازل شده بود، برایش حاصل شد و آرامش قلبی پیدا کرد که آنچه بر او نازل شده، یقیناً وحی است. مبنای این دیدگاه، روایتی است از عایشه که در کتب روایی، عموماً، و در کتب روایی اهل سنّت، خصوصاً نقل شده است.
ما این دیدگاه را نمی پذیریم و آن را مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم؛ زیرا به نظر می رسد که مبنای این دیدگاه، از جهات مختلفی مخدوش است که عبارت اند از:
۱. این روایت، با روایاتی که دالّ بر نزول وحی در بیداری رسول خداست، تعارض دارد.
۲. این دیدگاه با نصّ قرآن، سازگاری ندارد؛ زیرا قرآن، شک را از پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) نفی می کند، در حالی که در این دیدگاه، نسبت شکّ و تردید به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) داده شده است.
۳ . سند روایت، از چند جهت مخدوش است:
الف) روایت، مُرسل یا مُرسل معضل است.
ب) در سلسله سند، افراد مجهول و متّهم وجود دارند.
پ) روایت، جزو بلاغات زهری بوده و قابلیت احتجاج ندارد.
۴. با سنّت عملی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) سازگار نیست.
دیدگاه دوم
بر مبنای این دیدگاه، وحی از طُرُق مختلفی بر پیامبر اسلام نازل می شد و پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) هم با یقین به این که آنچه در غار حِرا بر او نازل شده وحی است و با «بیّنه»، آن را دریافت می نمود و او در مقام دریافت وحی، هیچ گونه تردیدی به خود راه نداده است. مبنای این دیدگاه، آیات و روایات فراوانی است که به آنها، استدلال می شود. ما این دیدگاه را پذیرفته ایم؛ زیرا با قرآن و نیز با سنّت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، سازگاری دارد؛ چرا که قرآن در مورد بسیاری بر درستی وحی محمدی گواه و شاهد است که به چند نمونه، اشاره می شود:
لکن اللّه یَشهَد بما أنزل إلیک.۱
إنّ الرسول حقّ وجاءهم بالبیّنات.۲
والذی أوحینا إلیک من الکتاب هوالحق مصدّقاً لما بین یدیه.۳
ماینطق عن الهوی، إن هو إلاّ وحی یوحی.۴
نتیجه این که به شهادت قرآن، هرچه بوده است، از وحی الهی نشئت گرفته است، به علاوه پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در قرآن، چنان تصویر شده است که او از عذاب پروردگارش می ترسد و به عجز خودش در تبدیل حرفی از حروف قرآن، معترف است.۵
این دیدگاه، همگام با قرآن، شک و تردید را از پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) نفی می نماید و معتقد است که ائمه با بیّنه مبعوث شده اند و وحی را با یقین، دریافت نموده اند. قرآن هم در موارد بسیاری می فرماید: لقد أرسلنا رُسُلنا بالبیّنات.۶
از طرفی، این دیدگاه با سنّت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) هماهنگ است؛ زیرا پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در آغاز رسالت، اعلام کرده بود که جز به وحی سخنی نمی گوید و هر جا که وحی در کار نبود، با یارانش به مشورت می پرداخت که نمونه آن را در جنگ های بدر و اُحُد، مشاهده می کنیم.۷
قبل از ورود به بحث، لازم دیدیم استقصایی در مورد روایت بنماییم و پیشینه مختصری از بحث، ارائه دهیم.
الف) استقصای روایت
روایات مربوط به مسئله آغاز نزول وحی به چهار یا پنج شکل آمده است. مهم ترین آنها دو روایت است که یکی از امّ المؤمنین، عایشه، و دیگری از عبید بن عُمَیر لیثی نقل شده است. بین این دو روایت که با تفصیل بیشتری سخن می گویند، معتبر ترین روایت را از عایشه نقل کرده اند که ما آن را محور بحث قرار داده ایم. این روایت، در چند جایصحیح مسلم و صحیح البخاری آمده است. احمد در مسند، با چهار سند که به عایشه ختم می شوند، این روایت را نقل می کند. عبدالرزّاق صنعانی نیز در المصنَّف، متذکّر روایت عایشه شده است. سیوطی در الدُرّ المنثور، حدیث آغاز وحی را از طریق عایشه؛ اما با متنی متفاوت با متن «صحیحین» ارائه می دهد. ابن سعد در الطبقات الکبری، با سه سند و سه متن، حدیث را نقل می کند. علاوه بر منابع فوق، حدیث مورد بحث، در السیره النبویهی ابن هشام(ج۱، ص ۲۴۹)، تاریخ الطبری(ج۲، ص ۴۷)، تاریخ ابن الأثیر(ج۱، ص۴۷۸)، تاریخ الاسلام ذهبی(ج۱، ص۱۱۷)، إمتاع الأسماع مقریزی (ج۱، ص۳۰)، عیون الأثر ابن سید الناس(ج۱، ص ۱۶۸) و نیز در تفسیر الطبری(ج۱۵، ص ۳۱۸)، تفسیر ابن کثیر(ج۸، ص ۴۳۶)، تفسیر القُرطُبی(ج ۲۰، ص ۱۱۸)، فی ظلال القرآن( ج۶، ۳۹۳۴) آمده است.
ب) پیشینه بحث
در زمان ما علامه سید جعفر مرتضی در فصل اوّل از باب دوم کتاب الصحیح من سیره النبی الأعظم(صلی‌الله علیه و آله) ، به بحث در مورد بعثت پرداخته است. ایشان ده حدیث در این باره نقل نموده که از جمله آنها حدیث مورد بحث از عایشه در این نوشتار است. او تا حدودی به بررسی و نقد حدیث پرداخته است. علامه سید مرتضی عسکری در کتاب نقش ائمه در احیای دین، به بحث در مورد این حدیث پرداخته است و آن را از چند جهت، مورد نقد قرار داده است. محقّق معاصر، رسول جعفریان هم در تاریخ سیاسی اسلام، ضمن بحث از آغاز وحی، مطالبی درباره حدیث منقول از عایشه در این مورد، آورده است.
دو نوشتار مستقل نیز به بحث در باب «حدیث بدء وحی» پرداخته اند که عبارت اند از:
الف) دفاع عن الحدیث النبوی: حدیث بدء الوحی، نوشته دکتر سعد مرتضی. این نوشتار، اگرچه به نحو جامع و کاملی وارد بحث نشده، امّا می توان ادّعا کرد که مفصّل ترین کتاب در این زمینه است.
ب) شعاع وحی بر فراز کوه حراء، از محقق معاصر علی دوانی.
علاوه بر منابع مذکور، افراد زیر نیز به بحث در مورد حدیث بدء وحی پرداخته اند که به این شرح است: دکتر غلامحسین زرگری نژاد در کتاب تاریخ صدر اسلام(بخش سوم، فصل اول، ص ۲۲۲)؛ دکتر محمد روّاس قلعه چی در کتاب قرائه سیاسیه للسیره النبویه(فصل اوّل، ص ۳۵) و نیز در کتاب قرائه جدیده للسیره النبویه (باب دوم، ص ۳۴)؛ محمد غضبان در کتاب فقه السیره النبویه(فصل یازدهم، ص ۱۲۵)؛ محمد حسین هیکل در کتاب حیاه محمد (فصل چهارم، ص ۱۲۳)، کامل سلامه الدقس در دوله الرسول من التکوین الی التمکین(ص ۱۵۴)، محمد قوام الوِشْنَوی القمّی در حیاه النبی و سیرته (ص۸۱)، هاشم معروف الحسنی در سیره المصطفی (فصل سوم، ص ۱۰۱)، دکتر محمد سعید البوطی در فقه السیره النبویه (ص ۹۲)، دکتر محمد ابراهیم آیتی در تاریخ پیامبر اسلام(ص ۸۳) و محمد ابوزهره در خاتم پیامبران(ج ۱، فصل هشتم).
در بین دانشمندان غربی، اوّلین نوشته در زمینه روایات آغاز وحی، از نئو فانس است که در کتاب اسلام شناسی غرب نگارش یافته است. مونتگُمِری وات در کتاب محمد، پیامبر و سیاستمدار(فصل ۲، ص ۱۶، ترجمه: اسماعیل والی زاده) به بحث درباره احادیث آغاز وحی پرداخته است. پروفسور دوم لاندو، خاورشناس انگلیسی نیز در تاریخ ملل و دول اسلامی، این احادیث را بررسی کرده است. همچنین پروفسور کارل بروکِلْمان در کتاب تاریخ ملل و دول اسلامی، آغاز شدن وحی را مورد بررسی قرار داده است.۸
تحلیل و بررسی دیدگاه اوّل
در این مقاله، با استناد به قرآن و سنّت، به بررسی حدیث نقل شده از عایشه در مورد آغاز وحی می پردازیم. با توجه به این که اندیشمندان اهل سنّت، اهتمام خاصّی به صحیح البخاری دارند، ما کامل ترین روایتی را که مستند دیدگاه اول است، از آن نقل می کنیم. متن حدیث مذکور، در صحیح البخاری، چنین آمده است:
حدّثنا یحیی بن بکیر، حدّثنا اللیث، عن عقیل، عن ابن شهاب، حدّثنی عبدالله بن محمد، حدّثنا عبدالرزّاق، حدّثنا مُعَمّر، قال الزهری: فأخبرنی عروه، عن عائشه(رضی‌الله عنها) انّها قالت: اوّل ما بدء به رسول الله من الوحی الرؤیا الصّادقه فی النوم فکان لا یری رؤیا إلاّ جاءت مثل فلق الصبح، فکان یأتی حِراء فیتحنّث۹فیه، و هو التعبّد اللّیالی ذوات العدد، و یتزوّد لذلک. ثم یرجع الی خدیجه فترود لمثلها، حتی فجئه الحق و هو فی غار حراء فجاءه الملک فیه، فقال: «إقرأ». فقال النبی(صلی‌الله علیه و آله): فقلت: «ما أنا بقارئ». فأخذنی ففطّنی حتی بلغ منی الجهد، ثم أرسلنی، فقال: «إقرأ»، فقلت: «ما أنا بقارئ»، فأخذنی ففطّنی الثانیه حتی بلغ منی الجهد، ثم أرسلنی، فقال: «إقرأ باسم ربّک الذی خلق»، حتی بلغ: «علّم الإنسان ما لم یعلم». فرجع بها ترجف بوادره، حتی دخل علی خدیجه، فقال [زمّلونی! زمّلونی!]. فزمّلوه، حتی ذهب عنه الروع. فقال: «یا خدیجه! مالی؟» و أخبرها الله الخبر. وقال: قد خشیت علی نفسی. فقالت له: «کلاّ. أبشر فوالله لایحزنک الله أبداً. إنّک لتصل الرحم، و تصدق الحدیث، و تحمل الکلّ و تُقری الضیف و تعیّن علی نوائب الحق»، ثم انطلقت به خدیجه حتی أتت به ورقه بن نوفل بن أسد بن عبدالعزّی بن قصی* و هو ابن عمّ خدیجه أخی أبیها و کان إمرءً تنصّر فی الجاهلیه و کان یکتب الکتاب العربی، فیکتب بالعربیه من الإنجیل ما شاء الله أن یکتب، و کان شیخاً کبیراً قد عمی. فقالت له خدیجه: «أما ابن عم، إسمع من ابن أخیک». فقال ورقه: «ابن اخی! ماذا تری؟» فأخبرهُ النبی(صلی‌الله علیه و آله) ما رأی. فقال ورقه: «هذا الناموس الذی اُنزل علی موسی، یا لیتنی فیها جذعاً، أکون حیّاً حین یخرجک قومک». فقال رسول الله: «أو مخرجی هم». فقال ورقه: «نعم، لم یأت رجل قطّ بمثل ما جئت به الاعودی و إن یدرکنی یومک أنصرک نصراً مورّدا». ثم لم ینشب ورقه أن توفی، و فتر الوحی فتره حتی حزن النبی فیما بلغنا، حزناً غدا منه مراراً کی یتردّی من رؤوس شواهق الجبال، فکلما أوفی بذروه جبل لکی یُلقی منه نفسه تبدی له جبرئیل، فقال: «یا محمد! إنّک رسول الله حقاً». فیسکن لذلک جاشُه، و تقرّ نفسه، فیرجع، فاذا طالت علیه فتره الوحی غدا لمثل ذلک، فإذا أوفی بذروه جبل تبدّی له جبرئیل فقال له مثل ذلک.۱۰
برای بررسی و تحلیل حدیث «بدء وحی»، در آغاز، آن را از نظر سند، بررسی می کنیم و سپس به بررسی دلالی آن می پردازیم.
۱. بررسی سند روایت
در مباحث مربوط به سند روایت، نقدهایی شده است که حاکی از مُرسل بودن آن است و با توجّه به سن عایشه، این نقد، موّجه به نظر می رسد؛ چرا که او در زمان بعثت، هنوز متولّد نشده بود. مؤیّد این سخن، شواهد فراوانی از کتب تاریخ و سیره است که به نمونه هایی از آن اشاره می شود.
الف) عایشه در شش یا هفت سالگی به عقد پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) درآمده بود و هیجده ماه پس از هجرت، بعد از غزوه بدر کُبری، در نُه سالگی، در ماه شوّال، در مدینه، زفاف محقّق شد.۱۱
با توجه به این نقل، اگر هجرت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) بعد از بعثتْ محقّق شده باشد، عایشه یک سال و نیم بعد از هجرت، نُه ساله شد. پس او پنج یا شش سال بعد از بعثت، متولّد شده بود.
ب) ابن قتیبه می گوید: عایشه در سال ۵۸ق، حدوداً در هفتاد سالگی درگذشت. سپس او از عایشه نقل می کند که در نُه سالگی با پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ازدواج کرده، در حالی که در شش سالگی به عقد ایشان درآمده بوده است.۱۲ اگر عایشه در سال وفات خدیجه(س) با پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ازدواج کرده باشد، می توان گفت که عایشه بعد از بعثت متولّد شده است.
ج) عایشه چهار سال بعد از بعثت، متولّد شد؛ چرا که در سال یازدهم بعثت، رسول اکرم با عایشه ازدواج کرد، در حالی که هفت سال از سنّ او می گذشت و هیجده ماه بعد از هجرت، در نُه سالگی به خانه پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) رفت.۱۳
د) عایشه، هشت سال قبل از هجرت، در مکّه به دنیا آمد و در هفدهم رمضان سال ۵۷ ق، در ۶۷ سالگی در مدینه از دنیا رفت. او در سال اوّل هجرت در نُه سالگی به ازدواج پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) درآمد.۱۴
باتوجه به این که هجرت در سال سیزدهم بعد از بعثت محقّق شده است، عایشه چهار سال بعد از بعثتْ متولّد شده است.
هـ) عایشه در سال ۵۸ق، در ۶۷ سالگی از دنیا رفت. توضیحْ آن که در سال ۵۸ق، معاویه با آمدن به مدینه، خلافت فرزندش یزید را مطرح کرد. مسلمانان و در رأس آنان صحابیان، با این امر، مخالفت کردند و معاویه دستور قتل مخالفان را صادر کرد. عبدالرحمان بن ابی بکر و عایشه در این سال کشته شدند. پس عایشه، حدود چهار سال بعد از بعثت، متولّد شد.۱۵
و) بخاری از عروه نقل می کند که خدیجه(س)، سه سال قبل از هجرت از دنیا رفت. پیامبر(صلی‌الله علیه و آله)، حدود دو سال صبر کرد. سپس در شش سالگیِ عایشه، با وی ازدواج کرد.۱۶
آنچه از این نقل به دست می آید، این است که عایشه در سال ششم بعد از بعثت، متولّد شده بود.
ز) مشهور آن است که عایشه، نُه سال قبل از هجرت، متولّد شده است. لازمه این سخن، آن است که او چهار سال بعد از بعثت، متولّد شده باشد.۱۷
نتیجه این که عایشه، بعد از بعثتْ متولّد شده و هنگام بعثت، هنوز به دنیا نیامده بود و با خاندان او وصلتی صورت نپذیرفته بود.۱۸
پس مُرسل بودن روایت منقول از عایشه، تا حدودی مسلّم به نظر می رسد.۱۹
عدّه ای معتقدند که خود عایشه، زمان نزول وحی را درک نکرده و از پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) هم نشنیده و روشن هم نیست که از ثقات شنیده باشد. به این اعتبار نیز روایت، مُرسل است.۲۰ عده ای می گویند: مُرسل بودن حدیث به این دلیل است که روشن نیست زهری از عروه خبر را شنیده باشد. لذا سند حدیث به شاهد اوّل در سلسله ناقلان نمی رسد. پس روایت، مُرسل است.۲۱
عده ای نیز روایت را مرسلِ معضل می دانند؛ چه این که گوینده «فیما بلغنا…» زهری است. پس در سلسله سند حدیث، دو حلقه ٌمفقوده داریم؛ زیرا اولاً معلوم نیست که زهری از عروه خبر را شنیده باشد. ثانیاً زهری می گوید: «آنچه از رسول خدا به ما رسید» و معلوم نیست مرسِل، چه کسی بوده است. پس روایت، مرسلِ معضل است.۲۲
با توجّه به مجموعه مباحث، روشن می شود که حدیث، مُرسَل است و مذهب جمهور محدّثان بر این است که مُرسَل، از روایات ضعیف است و قابلیت احتجاج و استدلال را ندارد؛ زیرا ضعف سند یا به این دلیل است که فرد محذوف در سلسله سند، مجهول الحال است و یا این که با توجّه به این نکته که راوی، روایت را هم از ثقه و هم از غیر ثقه نقل می کند، وقتی حدیثی به صورت مرسل نقل شده باشد، شاید راوی از غیر ثقه نقل کرده باشد و در صورتی که مرسِل، از ثقه نقل کند. توثیق با ابهام، حدیث را بی اعتبار می کند.۲۳
در صورتی که روایت، مرسَل معضَل باشد، بازهم مردود است و قابلیت احتجاج ندارد.۲۴ از سوی دیگر، ابو شهبه می گوید: بلاغات زُهْری، حکم روایات مقطّع را دارد، و از حجیّت، ساقط است.۲۵
مؤیّد سخنْ این که مرحوم کمره ای، وقتی از ابن عباس سخن می گوید، دیدگاهش را درباره عایشه چنین بیان می کند:
امّا ابن عباس و روایت او از وَرَقه، هیچ جای استیحاش نیست؛ زیرا او کسی نیست که در حدیث او یا امثال او مثل حدیث عایشه (که در هنگام نزول وحی متولّد نشده بود)، از جهت انقطاع سند بتوان خدشه کرد. حدیث عایشه که در احادیث آغاز وحی نقل می شود، این چنین است؛ زیرا ذکر نمی کند و نمی گوید از پیغمبر(صلی‌الله علیه و آله) شنیدم یا از دیگری. لذا موقع آغاز وحی را مرسل یا منقطع ذکر می کند.۲۶
علاوه بر نقد حدیث، از جهت ارسال سند که به این روایت اختصاص دارد، به نظر حدیث شناسان، احادیث تاریخی ای که از عایشه نقل می شود، در اکثر موارد، غیر واقعی است.
کایتانی می گوید: روایات تاریخی منقول از عایشه، در اکثر موارد، غیر واقعی است؛ زیرا برای این که بر اعتبار احادیث مجهول بیفزایند، سلسله سند را به اصحاب نسبت می دهند.
به نظر وی، از آن جهت که تصوّر می کردند عایشه اطّلاعات دستِ اوّلی از وقایع دارد، برای این کار انتخاب شده است. وی می گوید: بسیاری از روایاتی که به عایشه نسبت داده شده، به صورت اوّل شخص نقل شده است، در حالی که یقیناً این احادیث، بدون سند نیستند. لذا می توان گفت: اسناد رسمی آن را بعداً به آن افزوده اند.
به نظر وی، در اعتبار احادیث عایشه، تردید است؛ چرا که او آمادگی داستان سازی برای تأیید ادّعاهای خود و ردّ گفتار رقیبانش را داشت. او به عنوان همسر رسول خدا از اعتبار زیادی بهره مند بود. لذا می توانست چیزی بگوید که دیگران نمی توانستند بگویند. تحریفات جهتگیرانه او، بیان کننده دلبستگی هایی بود که سبب گسیختگی امّت اسلامی می شد، مخصوصاً در مورد وقایعی که خود، شاهد آن نبوده است.
از دیدگاه وی، برخی از روایات عایشه به وضوح، ناظر به خنثا کردن داستان های دیگر است. او برای اثبات مدّعای خود، احادیث منقول از عایشه درباره مرگ پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) را مطرح می کند.۲۷ باتوجه به سخن کایتانی و دیگران، شاید بتوان به انگیزه اتّهام عایشه در بین بنی هاشم یا عدم اطمینان به او در بین بنی هاشم، آگاهی بیشتری بیابیم.۲۸
تا به حال، تلاش کردیم که مُرسل بودن روایت عایشه را تأیید کرده، مؤیّداتی در این راستا ارائه دهم. دلایل دیگری نیز در این زمینه وجود دارد، از جمله آن که در سلسله ناقلان حدیث مذکور، افراد ضعیف، مجهول و یا متّهم وجود دارند که روایت را از اعتبار، ساقط می کنند که در این جهت، به معرّفی بعضی از ناقلان می پردازیم:
۱. محمد بن مسلم بن عبید الله بن عبدالله بن الحرث بن شهاب. عدّه ای بر این عقیده اند که او از اعوان ظَلَمه و عامل بنی امیّه بود.۲۹ در قاموس الرجال آمده که او کاتب هشام بن عبدالملک و معلّم فرزندانش بوده است.۳۰ ثقفی می گوید که او از جمله علمایی بود که علیه علی(علیه‌السلام) در کوفه قیام کرد و آن حضرت، عداوت و دشمنی داشت.۳۱ حاکم در المستدرک می گوید: او از اعوان ظَلَمه و مُبغض علی(علیه‌السلام) بوده است. لذا به چنین کسی نمی توان اعتماد کرد؛ چه این که رسول خدا فرمود: «من سبّ علیّاً فقد سبّنی».۳۲
خطیب بغدادی به چند واسطه می گوید: مَراسیل زُهْری، هیچ ارزشی ندارد.۳۳
۲. عروه بن زبیر بن عوام بن خویلد بن اسد بن عبدالعُزّی. در روایتی از عروه نقل شده است که می گوید: نزد عبدالله بن عمر بن خطّاب بودم. به او گفتم که ما با مردم می نشینیم و آنان از هر دری سخن می گویند. ما می دانیم که حق، غیر از آن است؛ امّا آنها را تصدیق می کنیم. آنها حکم به جور می کنند؛ امّا ما تصدیق می کنیم. عمر گفت:«ای برادرزاده! ما نزد رسول خدا بودیم که حضرت، این عمل را از نفاق دانست. نمی دانم نزد شما چگونه است؟».۳۴
در تهذیب التهدیب آمده است اوّلاً عروه از ائمه جور است. ثانیاً ابن عمر در حقّ او حکم به نفاق کرد. ثالثاً اسکافی او را از تابعیانی که اخبار قبیح در حق علی(علیه‌السلام) وضع می کنند، می داند.۳۵ این دو (ابن زبیر و عایشه) در بنی هاشم، متّهم به عدم وثوق اند.۳۶ وقتی نزد او از علی(علیه‌السلام) سخنی گفته می شد، از شنیدن آن خودداری می کرد و به علی(علیه‌السلام) فحاشی می کرد، در حالی که دو دست خود را به هم می زد.۳۷
نویسنده میزان الاعتدال می گوید: او (عروه)، شیخ مجهولی است.۳۸
۳. عبدالله بن عروه بن زبیر. او فردی شارب الخمر بود. لذا در العقد الفرید آمده که هشام بن اسماعیل مخزونی بر او حد جاری کرد.۳۹
او از معاندان شیعه و اهل بیت بود، و امّا شواهد بر این سخن:
الف) او حسن بن حنفیه را در زندان «طارم» که زندانی تاریک و موحش بود، زندانی کرد و قصد کشتن او را داشت.
ب) او هاشمیانی را که در مکّه بودند، در دره ای جمع نمود و هیزم زیادی اطراف آنها آماده کرده بود که اگر آتشی در آن می افتاد، هیچ کس از آنها از مرگ در امان نمی ماند.
ج) چون محمد بن حنفیه با او بیعت نکرد، در خطبه ای گفت: «اگر تا غروب با ما بیعت نکند، خانه اش را به آتش می کشیم».
د) ابن زبیر، خطبه می خواند و علی(علیه‌السلام) را وهن می کرد. خبر به محمد بن حنفیه رسید. آمد و بر کرسی رفت و در مقابل ابن زبیر گفت: «ای قریش! چهره هاتان زشت باد! در حضور شما وهن علی(علیه‌السلام) را می گویند؟!».۴۰
در میزان الاعتدال آمده که ابو نعیم کوفی و ابوزُرعه، او را از جمله ضعفا می دانند.
هـ) علی (علیه‌السلام) درباره عبدالله بن زبیر می فرماید: ما زال الزبیر منا أهل البیت حتی نشأ له عبدالله.۴۱
نتیجه بحث
جمع بندی آنچه در باب سند روایت گفته شد، این که از جهت سند، روایت عایشه، مرسل یا مرسل معضل است روایت مرسل، ضعیف است و قابلیت احتجاج و استدلال را ندارد؛ به اضافه این که در سلسله روات، افرادی ضعیف یا مجهول یا متّهم به عدم وثوق و یا مُبغض نسبت به علی(علیه‌السلام) وجود دارند که بر فرض رفع ارسال، از این جهات، روایت از اعتبار، ساقط است.
۲. نقد دلالی حدیث
بررسی حدیث از جهت دلالت، از دو جنبه انجام می شود:
اوّل: نقد و بررسی حدیث از جهت دلالت
۱. تعارض دو روایتی که بخاری در کیفیت نزول قرآن بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) نقل می کند. او در حدیث عایشه می گوید: قرآن، در خواب و رؤیا بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) نازل شده است. در روایتی دیگر می گوید: که قرآن، در بیداری بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) نازل شده است. بخاری در صحیح چنین نقل می کند:
حدّثنا عبدالله بن یوسف، قال أخبرنا مالک، عن هشام بن عروه، عن أبیه، عن عائشه أمّ المؤمنین: إن الحرث بن هشام سأل رسول اللّه، فقال: «یا رسول الله! کیف یأتیک الوحی؟». فقال رسول اللّه: «أحیاناً یأتینی مثل صلصله الجرس و هو أشدّه علیّ فیفصم عنی و قد وعیت عنه ما قال و أحیاناً یتمثّل لی الملک رجلاً فیکلّمنی فأعی ما یقول». قالت عائشه: «ولقد رأیته ینزل الوحی فی الیوم الشدید البرد، فیفصم عنه و ان جبینه لیفصد عرقاً».۴۲
۲. تعارض بین روایات در اولین سوره نازل شده بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) . در روایت عایشه آمده است که اوّلین سوره نازل شده بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله)، سوره مبارک «عَلَق» بوده است. از سوی دیگر، روایاتی، دلالت دارند بر این که اولین سوره نازل شده سوره مبارک «مدّثر» است. این دو دسته از روایات با هم تعارض دارند. برای نمونه، مسلم در صحیح، چنین نقل می کند.
حدّثنا زهیر بن حرب، حدّثنا الولید بن مسلم، حدّثنا الأوزاعی. قال: سمعت یحیی یقول سألت أبا سلمه: «أی القرآن أنزل قبلُ؟» قال: «یا أیّها المدّثر». فقلت: «أو إقرأ؟». قال جابر: أحدّثکم ما حدّثنا رسول الله(صلی‌الله علیه و آله). قال: جاورت بحراء شهراً، فلمّا قضیت جواری نزلت فاستیطنت بطن الوادی. فنودیت، و نظرت أمامی و خلفی و عن یمینی و عن شمالی، فلم اَرَ أحداً. ثم نودیت، فنظرت فلم أر أحداً. ثم نودیت فرفعت رأسی. فإذا هو علی العرش فی الهواء (یعنی جبرئیل) فأخذنی رجفه شدیده فأتیت خدیجه فقلتُ: «دثّرونی! دثّرونی!». فصبوا علیّ ماء. فأنزل الله ـ عزّو جلّ ـ : «یا أیّها المدّثر…».۴۳
کیفیت دریافت وحی از جبرئیل و نقد آن
در روایت چنین نقل شده که وقتی جبرئیل به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) گفت: «إقرأ!» و پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) پاسخ داد: «ما أنا بقارئ»، جبرئیل، رسول خدا را گرفت و او را فشار داد، به طوری که پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) می فرماید که نزدیک بود بی هوش شوم و می گوید: «جبرئیل، این عمل را سه بار تکرار کرد».۴۴
الف) مجوّز این عمل جبرئیل، چه بوده است؟ چرا که قرآن در آیه ۶۱ سوره توبه، آزار رسول خدا خدا را حرام می داند و می فرماید:و منهم الذین یؤذون النبی و یقولون هو أذن قل أذن خیر لکم یؤمن بالله و یؤمن للمؤمنین و رحمه للذین آمنوا والذین یؤذون رسول الله لهم عذاب ألیم.
ب) چرا جبرئیل، این عمل را سه بار تکرار کرد؟ چرا پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در مرتبه اوّل، سخن جبرئیل را تصدیق نکرد؟ آیا می توان گفت که در مرتبه اوّل و دوم، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) قابلیت نبوّت را نیافته بود؟ آیا می توان گفت که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، توان تحمّل وحی یا لیاقت آن را نداشت؟ هرگز! چرا که این سخن، مورد اتّفاق است که جبرئیل، فرستاده خدا بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) بوده است و به مصداق «لا یکلّف الله نفساً إلاّ وسعها»۴۵ جبرئیل مجاز نبود حکمی را که خارج از توان پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) است، بر او تحمیل کند.۴۶
ج) در صورتی که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله)، ملزم به تصدیق جبرئیل باشد، چگونه بعد از اقرار، لیاقت پیامبری پیدا کرد و بر این نظر باقی ماند؟ چگونه خدا، انسانی را که به خوبی تربیت نشده بود و آمادگی تام برای قبول نبوّت نداشت، به این مقام مبعوث کرد، به طوری که می خواهد از روی وحشت، خود را از قلّه کوه به دره بیندازد، در حالی که خدا بر حکمت خود، تصریح دارد و در موارد بسیاری می فرماید نبوّت و تنزیل قرآن، برای تثبیت قلب رسول خدا و قُلوب مؤمنان است؟ لازمه این کلام الهی این است که قلب پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) آمادگی نبوّت را داشته؛ لیکن جبرئیل، با نزول قرآن، ثبات بیشتری به قلب نبی اسلام داده است.۴۷
در إرشاد الساری در این باره آمده است:
ما درباره نحوه برخورد جبرئیل با پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و کیفیت اخذ اوّلین وحی توسط پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) که در روایت منقول از عایشه بیان شده است، دقّت نمودیم و علّتی که شایسته ذات حق و فرشتگان الهی و پیغمبران او باشد، نیافتیم؛ بخصوص که اینها همگی برای خاتم الأنبیا نقل شده است و درباره سایر انبیا نقل نشده که در آغاز وحی، چنین صحنه هایی داشته اند.۴۸
قسطلانی می گوید: سه بار گفتن و رها کردن را بعضی از علما، از خصایص پیغمبر خاتم شمرده اند، چون درباره دیگر انبیا نقل نشده است؛ ولی چرا انسان شعری بگوید که در قافیه اش بماند؟۴۹
د. مقصود از «إقرأ» در کلام جبرئیل، چه بوده است؟ آیا جبرئیل، کتابی برای پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) آورده بود و او را به خواندن آن امر می کرد؟ زیرا لازمه سخن پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) که فرمود: «ما أنا بقارئ» این است که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، فهمیده باشد که جبرئیل او را به خواندن بدون تعلیم، امر کرده است. در صورتی که مراد از «اقرأ»، تلاوت باشد، چرا جبرئیل، قبل از این که چیزی را تلاوت کند، به پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) می گوید: «بخوان»؟ علاوه بر اینها چرا پبامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، سخن جبرئیل را رد می کند؟۵۰
اگر به دیده دقت به حدیث نظر کنیم، پیام حدیثْ این است که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله)، از فهم منظور فرشته در مکلّف ساختن وی به قرائت، خیلی دور است؛ چون جبرئیل به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) می گوید: «بخوان!»، ولی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) می فرماید: «نمی توانم بخوانم». منظور فرشته این است که آنچه را او تلاوت می کند، بخواند؛ ولی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) این طور فهمید که جبرئیل می گوید مکتوبی را بخوان، در حالی که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، توانایی خواندن نداشت. گویی رسول خدا تصوّر کرد که فرشته، او را به کاری که مقدورش نیست، تکلیف می کند که همه اینها از ساحت مقدّس پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) دور است. آیا شایسته پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) است که از سخن فرشته وحی سردرنیاورد؟ یا شایسته است که فرشته، از ادای آنچه خداوند وحی کرده است، ناتوان باشد؟۵۱
۳. در حدیث آمده است که بعد از نزول وحی، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) به خانه برگشت و داستان غار حِرا را برای خدیجه(سلام‌الله علیها) تعریف کرد. سپس رو به وی کرد و فرمود: «قد خشیت علی نفسی». بعد از گفتن این جمله، خدیجه شروع به شمردن صفات پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) نمود و به ایشان گفت که خدا می خواهد او را از صالحان قرار دهد تا بدین وسیله، آرامش قلبی برای پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) فراهم کند.
لازمه این سخن این است که خدیجه، دارای شرح صدر بیشتر از رسول خدا باشد که این سخن، با شخصیت والای رسول خدا منافات دارد و با حدیث مشهور: «إن اللّه وجد قلب محمد أفضل القلوب و أوعاها، فاختاره لنبوته» معارض است.۵۲
و در این جا دو سؤال جای طرح دارد:
- آیا ممکن است پیامبری در آغاز بعثت، به خود گمان ناروا ببرد و بر آنچه بر او پدیدار گشته، شک و تردید به خود راه دهد؟
- آیا امکان دارد که شیطان، در امر وحی دخالت کند و تسویلات خود را به صورت وحی بر پیامبر القا کند یا خیر؟
با رجوع به قرآن و سیره پیامبر، روشن می شود که پاسخ هر دو سؤال، منفی است؛ چرا که رفتار و کردار پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، دلیل بر صحّت واصالت وحی است؛ انسان صادق و امینی که هرگز قبل و بعد از اسلام، سخنی به گزاف نگفته بود و از جوانی با صفت «محمد امین» شهرت یافته بود.۵۳
سِر ویلیام می گوید: لقب امین به اجماع مردم شهرش، به خاطر شرف اخلاقی رسول خدا به وی داده شده بود.۵۴
چنین فردی در ابتدای وحی و رسالت اعلام کرده بود که جز وحی، سخن نمی گوید. لذا هرجا که وحی نبود، با مردم به مشورت می نشست که نمونه ای از این نحوه عمل را در جنگ بدر یا غزوه احد می بینیم.۵۵
سخن این است که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، چهل سال قبل از بعثت در میان اعراب زندگی می کرد، به نحوی که اعراب به او لقب (امین) داده بودند. آیا اعراب، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) را نشناخته، متّصف به این صفت کرده بودند؟ یا این که پیامبر به طور ناگهانی منحرف شده بود؟ در هر حال، این که اعراب، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) را راستگو دانسته، به او لقب امین داده اند، با این که او در آنچه بر او نازل می شد، شک کند، منافات دارد؛ زیرا ادّعای خبر دادن از غیب را یا کسی می کند که گزافه گویی می کند و خود نیز به بیهودگی آن معتقد است، و یا کسی که به گفته اش ایمان دارد و به یقین متّکی است. مردم عرب، رسول خدا را با صفت گزافه گوی و دروغپرداز نمی شناختند. پس وی از روی یقین و صدق، این خبرها را می داده است. اما در مورد این سؤال که آیا شیطان در نزول وحی دخالت می کرد یا نه، در عمده القاری آمده است که همان گونه که خدا برای ما به وسیله معجزه ثابت کرد که حضرت رسول، صادق است نه دروغگو، از راه معجزه برای رسول خدا این حقیقت را ثابت کرد که فردی که نزدش می آید، فرستاده خداست نه فرستاده شیطان.۵۶
علاوه بر آن، مسلمانان بر عصمت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و تنزیه او از گمان های نابه جا و شک در مقام اخذ وحی، اتّفاق دارند؛ خواه شکّ او این باشد که جنون بر او عارض شده باشد، یا این که شیطان به جای قرآن، وسوسه های خود را به عنوان وحی بر رسول، القا کرده باشد؛ چرا که امّت اسلام در این که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) باید در اخذ و تبلیغ وحی، معصوم باشد، اجماع دارند؛ اگر چه میان آنها تفاوت است.۵۷
ابن تیمیّه، عصمت در اخذ و تبلیغ را این گونه بیان می کند:
آنچه نبی از خدا خبر می دهد، دروغ نیست، چرا که آنچه خدا از آن خبر می دهد، دروغ نیست. آنچه نبی از آن خبر می دهد، باید صادق باشد بر آنچه که خدا از آن خبر می دهد. خبر باید با مُخبر، مطابقت داشته باشد و مخالفت عمدی یا سهوی در آن نباشد. این سخن، معنای قائلان به عصمت انبیا در تبلیغ «ما أَخذ عن اللّه» است. این که نبی صادق است، سخنی است که آیات قرآن نیز بر آن دلالت دارد: «والله یعصمک من الناس».۵۸ خدا کسی است که تو (رسول خدا) را از کذب عمدی و خطا دور می کند.۵۹
وی در جای دیگر می گوید:
قبول آنچه نبی گفته، واجب است؛ چون نبی است و ادّعای نبوّت کرده است. معجزات هم دلالت بر صدق نبوّتش دارند، علاوه بر این که نبی، معصوم است.۶۰
۴. امّا نقد روایت را از جهت هماهنگی و ناهماهنگی آن با قرآن پی می گیریم.۶۱
قرآن با بیانات مختلفی به دو سؤال پیشین، پاسخ می دهد. در گروهی از آیات، تصریح شده که انبیا، با بیّنه مبعوث شده اند و در گروهی دیگر از آیات می فرماید که انبیا به رسالت خود، ایمان داشته اند. در گروه سومی از آیات، خدا بر صدق وحی شهادت می دهد و در گروه چهارمی از آیات، بر رسالت انبیا تأکید می کند.
دسته اوّل، آیاتی است که دلالت بر این دارند که انبیا با ادلّه و بیّنه، مبعوث شده اند. خداوند در سوره انعام می فرماید:
کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الأرض ولیکون من الموقنین.۶۲
و در سوره نمل می فرماید:
وألق عصاک فلمّا رءاها تهتزّ کأنّها جانّ ولّی مدبراً و لم یعقّب، یا موسی! لا تخف إنّی لا یخاف لدیّ المرسلون.۶۳
و در سوره یوسف می فرماید:
قل هذه سبیلی أدعوا الی اللّه علی بصیره أنا و من اتّبعنی.۶۴
در سوره انعام می فرماید:
قل إنّی علی بیّنه من ربّی.۶۵
از این آیات، چنین استفاده می شود که اولاً انبیا حقیقت را به یقین می دیدند. ثانیاً، بارگاه ملکوت، جایگاه امن است و در آن جا ترس و شک راه ندارد. ثالثاً انبیا با آگاهی به نبوّت آن را پذیرفتند. پس مفاد روایت منقول از عایشه با این دسته از آیات در تعارض است.۶۶
تفسیر الدرّ المنثور و تفسیر السمرقندی و تاریخ الطبری، مطالب فوق را تأیید می کنند.
دسته دوم، آیاتی است که دلالت دارند بر این که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) به رسالت خود، ایمان داشت. خداوند در آیه۵۷ سوره انعام می فرماید:
قل إنّی علی بیّنه من ربّی و کذّبتم به ما عندی ما تستعجلون به إن الحکم إلاّ لله یَقُصّ الحق و هو خیر الفاصلین.۶۷
و در همان سوره می فرماید:
قل إنّنی هدانی ربی إلی صراط مستقیم دیناً قیماً ملّه ابراهیم حنیفاً و ما کان من المشرکین.۶۸
و در سوره یوسف می فرماید:
قل هذه سبیلی أدعوا الی الله بصیره أنا و من اتّبعنی و سبحان الله و ما أنا من المشرکین.۶۹
و در سوره اعراف می فرماید:
وإذا لم تأتهم بآیه قالوا: لولا اجْتبیتَها، قل إنّما أتّبع ما یوحی إلی من ربّی، هذا بصائر من ربّکم و هدیً و رحمهً لقوم یؤمنون.۷۰
و در سوره بقره می فرماید:
آمن الرسول بما أنزل الیه من ربّه و المؤمنون کلّ آمن بالله و ملائکته و کتبه و رسله، لانفرّق بین أحد من رسله و قالوا: سمعنا و أطعنا…۷۱
مجموعه این آیات، این پیام را در بر دارد که رسول خدا به رسالت خود، ایمان داشته و هیچ گونه شکّی در او راه نیافته بوده تا توهّمات خود یا تسویلات شیطان را به جای وحی تلقّی کند. این پیام با آنچه که روایت عایشه حاوی آن است، در تعارض است. دیدگاه بالا در کتب تفسیری چون الدرّ المنثور، تفسیر الطبری و تفسیر السمرقندی، تأیید شده است.۷۲
در روایت آمده است که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در وحی بودن آنچه بر او نازل شد، شک کرده بود که آنچه بر وی عرضه می شود، از القائات شیطان است یا وحی رحمانی است، در حالی که از دیدگاه قرآن، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) به رسالت و نبوّت، ایمان داشته است. خدا نیز بر صدق وحی شهادت می دهد. گروه سوم، آیاتی است که بر این معنا دلالت دارد.
خداوند در سوره نساء می فرماید:
لکن الله یَشهد بما أنزل الیک أنزله بعلمه والملائکه یشهدون و کفی بالله شهیداً.۷۳
و در سوره انعام می فرماید:
قُل أیّ شیء أکبرُ شهادهً قل الله شهید بینی و بینکم و أوحی إلیّ هذا القرآن لأنذرکم به و من بلغ أئنّکم لتشهدون أنّ مع الله آلهه أخری، قُل: لا أشهدُ قل إنّما هو إله واحد و إنّنی بریء مما تشرکون.۷۴
و در سوره نجم می فرماید:
والنجم إذا هوی، ما ضلّ صاحبکم و ماغوی، و ما ینطق عن الهوی، إن هو إلاّ وحی یوحی، علّمه شدید القوی. ۷۵
و در سوره بقره می فرماید:
قل من کان عدواً لجبریل فانّه نزّله علی قلبک بإذن الله مصدّقاً لما بین یدیه و هدی و بشری للمؤمنین.۷۶
و در سوره شعراء می فرماید:
نزل به الروح الأمین.۷۷
و در سوره فرقان می فرماید:
تبارک الذی نزّل القرآن علی عبده لیکون للعالمین نذیراً.۷۸
در آیات مذکور، خداوند شهادت می دهد که آنچه به عنوان وحی بر پیامبر اسلام نازل شده، حقیقتاً وحی الهی بوده است، نه تسویلات شیطان. پس مضمون روایت با این دسته از آیات هم معارض است. تفسیر الدرّ المنثور و تفسیر الطبری و تفسیر السمرقندی هم بر این امر متفق اند.۷۹
برمبنای این نظر که رسالت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، همگام با حیات وحیانی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و در یک زمان آغاز شد، ضرورتاً وقتی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در وحی بودن آنچه بر او نازل می شود، شک می کند، در رسالت خود هم شک می کند. لذا خداوند، برای رفع این توهّم، در موارد متعدّدی بر رسالت پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) تأکید کرده است. به نمونه هایی از این گونه آیات، توجه کنید:
- خداوند در سوره فاطر، خطاب به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) می فرماید:
إنّا أرسلناک بالحق بشیراً و نذیراً و إن من أمّهٍ الاّ خلا فیها نذیر.۸۰
- در سوره یس، خطاب به آن حضرت می فرماید:
إنّک لمن المرسلین علی صراط مستقیم.۸۱
- خداوند در سوره نساء می فرماید:
ما أصابک من حسنه فمن الله و ما أصابک من سیّئه فمن نفسک و أرسلناک للناس رسولاً و کفی بالله شهیداً.۸۲
- در سوره احزاب، خطاب به رسول خدا می فرماید:
یا أیها النبی! إنّا أرسلناک شاهداً و مبشّراً و نذیراً و داعیاً إلی الله بإذنه و سراجاً منیراً.۸۳
الدرالمنثور و تفسیر الطبری و تفسیر السمرقندی، مؤیّد مطلب مذکور هستند.۸۴
در صورتی که پیامبر در رسالت خود، شک داشت یا در وحی بودن آنچه بر او نازل شده دچار تردید شده بود، تأکید قرآن بر رسالت و مخاطب قراردادن پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) به عنوان رسول در قرآن، باید لغو و بیهوده باشد، در حالی که فریقین بر تنزیه قرآن از لغو و بیهودگی اتّفاق دارند. ابن تیمیّه می گوید:
آیاتی از قرآن، بر شهادت خدا بر صدق رسول(صلی‌الله علیه و آله) دلالت می کند. اگر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) شک کرده باشد یا فرضاً در سخن خود، کاذب بوده باشد، شهادت خدا لغو خواهد بود و این عمل، خلاف حکمت است؛ زیرا فرقی بین صادق و کاذب قائل نیست، در حالی که سنّت خدا این است که کذّاب را تأیید نمی کند و اصلاً لازمه حکمتْ این است که او را رسوا کند. وقتی کسی ادّعا کند که خدا مرا فرستاده، خدا او را تأیید نمی کند، مگر این که صادق باشد. البته به آنها فرصتی می دهد، سپس آنها را نابود می کند؛ چرا که نسبت به کسانی که رسول را تکذیب کرده اند، فرموده است: إنّهم یکیدون کیدا و أکید کیداً فمهل الکافرین أمهلهم رویداً.
وی سپس اضافه می کند که رسول خدا، کسی است که خدا او را فرستاده است. نبی هم مثل رسول است. «نبی اللّه» کسی است که از آنچه خدا به او خبر داده، خبر می دهد. آنچه سبب نبوّت نبیّ الله می شود، این است که خبر را خدا به او می رساند؛ چه، رسول، کسی است که فرستاده خداست. آنچه او از خدا خبر داده، صدق است و هیچ گونه کذب عمدی یا خطایی در آن نیست، در حالی که آنچه شیطان می آورد، از «انباء الله» نیست.
ابن تیمیّه بر آن است که: رسول خدا دستور غیر خدا را نمی پذیرد. «نبی» هم «اِنباء» غیر خدا را نمی پذیرد. لذا وقتی نبی، خبری داده است، ایمان آوردن به آن، واجب است، چون صادق است و هیچ گونه وحی شیطانی در آنچه نبی از آن خبر می دهد، وجود ندارد.۸۵
با بیانی که ارائه شد، روایت عایشه با این دسته از آیات هم معارض است.
علامه طباطبایی در بحث روایی تفسیر سوره عَلَق، چنین آورده است:
داستان نزول وحی که از طریق عایشه نقل شده، از چند جهت مورد اشکال است:
- نسبت تشکیک در نبوّت به رسول خدا داده و گفته است که آن حضرت، احتمال داده آن صدا و شخصی که بین زمین و آسمان دیده و سوره ای که بر او نازل شده، همه از القائات شیطان باشد.
- نسبت اضطراب به حضرت داده و گفته که این اضطراب درونی او زایل نشده، تا وقتی که ورقه بن نوفل نصرانی به نبوّتش شهادت داده است آن وقت، اضطرابش زایل شده است. با توجه به این که خداوند، درباره آن حضرت فرمود: «قل إنی علی بیّنه من ربی»، چگونه ممکن است که چنین شخصیتی، برای آرامش خاطر، محتاج مراجعه به فردی نصرانی باشد؟ مگر خدا در حق آن حضرت نفرمود: «قل هذه سبیلی أدعوا الی الله علی بصیره أنا و من اتّبعنی»؟ آیا اعتماد به قول ورقه، بصیرت است و بصیرت پیروانش هم همین است که ایمان بیاورند به گفتار کسی که بی دلیل، ایمان آورده؟ آیا وضع سایر انبیا هم به همین منوال بود، آن جا که خدا می فرماید: «إنا أوحینا إلیک کما أوحینا إلی نوح و… النبیین من بعده»؟ آیا امّت این انبیا هم به خاطر این که پیرمردی همانند ورقه گفته است که نوح، پیغمبر است، به او ایمان آورده اند؟
قطعاً پایه تشخیص یک پیامبر، این قدر سست نیست. حق، این است که نبوّت، ملازم با یقین پیامبر و رسول است. او قبل از هر کس دیگری به نبوّت خود از جانب خدای متعال، یقین دارد.۸۶
به نظر علامه، وحی به معنای سخن گفتن خدا برای بنده خود، فی نفسه، موجب علم یقینی است و نیازی به حجّت ندارد، مثل علم بدیهی که برای یقین به آن، نیاز به سبب تصدیقی مثل قیاس یا برهان نداریم.۸۷
نسبت دادن قصد خودکشی به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و ردّ آن
در روایت منقول از بخاری، داستان نزول وحی این گونه به پایان آمده که وقتی سوره «علق» نازل شد، برای مدّتی نزول وحی قطع شد. پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، از انقطاع وحی بسیار غمگین شد تا جایی که می خواست خود را از قلّه کوه، پرتاب و خودکشی کند! وقتی برای خودکشی به قلّه کوه رسید، جبرئیل ظاهر شد و او را از خودکشی منع کرد! در متن روایت چنین آمده است:
و فتر الوحی فتره حتی حزن النبی(صلی‌الله علیه و آله) فیما بلغنا حزناً غدا منه مراراً کی یتردّی…
این بخش از حدیث را از دو جهت مورد بررسی قرار می دهیم: الف. از جهت دلالت، ب. از جهت متن.
از جهت دلالت
از جهت دلالت، این بخش از سخن عایشه با سیره پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، معارض است؛ چه پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در حالات بدتر و مشکل تر از این حالت، به فکر خودکشی نبوده است.۸۸ دکتر موسی شاهین، برآن است که این بخش از سخن، با ایمان کامل داشتن پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) و یقین مطلق او نسبت به وحی، معارض است.۸۹
از جهت متن
در این که بخش پایانی حدیث، جزو حدیث است یا این که فردی این بخش را به حدیث افزوده، اختلاف است. به نظر می رسد که این بخش از روایت، از اضافات معمّر باشد.
وامّا دلایل ما بر این مدّعا:
- ابن حجر می گوید که این بخش از روایت و بعدش را معمّر بر روایت منقول از عقیل و یونس اضافه کرده است. لذا وقتی حمیدی روایت را ذکر می کند و به جمله «فتر الوحی» می رسد، می گوید: «حدیث در این جا به پایان رسید». سپس می گوید: بخاری در حدیثی که از طریق معمّر از زُهْری نقل می کند، این جمله (فتر الوحی…) را اضافه می کند. لذا در روایت ابونعیم که از طریق عقیل و ابی زرعه رازی و یحیی بن بکیر نقل شده، این جمله حذف شده است؛ امّا وقتی از طریق معمّر نقل می کند، این جمله را آورده و متذکّر می شود که این جمله، از معمّر است.
شاهد دیگر این که احمد و مسلم، وقتی از طریق «اصحاب اللیث» خبر را نقل می کنند، این جمله را نیاورده اند.۹۰
- شاهد دیگر این که می گوید وقتی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) به قلّه کوه می رسد و قصد خودکشی دارد، جبرئیل، خطاب به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) می گوید: «یا محمد! إنک رسول الله حقاً» و این سخن را سه بار تکرار می کند. در صورت صحّت این جمله، با یک بار گفتن، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) تثبیت می شد و دست از این کار می کشید. لذا لازم نبود که جبرئیل، سه بار سخنش را تکرار کند.۹۱
- ناصرالدین آلبانی ضمن این که می پذیرد که این بخش به وسیله معمّر افزوده شده است، می گوید که برای این زیادی دو علت است:
الف. معمّر، به تنهایی این سخن را اضافه کرده است. پس این حدیث، در زمره احادیث «شاذ» است.
ب. روایت، مرسل معضل است؛ چون قائل به «فیما بلغنا» است. پس روایت از بلاغات زهری است. پس «موصول» نیست.۹۲
- ابن حجر می گوید: قائل «فیما بلغنا» زهری است که می گوید آنچه از رسول خدا به ما رسید، چنین بود. پس روایت از بلاغات زهری است و «موصول» نیست.۹۳
- ابو شهبه می گوید: این روایت از شرایط حجیّت، برخوردار نیست؛ چون از بلاغات است و بلاغات، از روایات، منقطع هستند. روایت منقطع هم ضعیف است. سپس می گوید: بخاری، روایات مسند را با راویان عادل و ضابط، نقل می کند. علّت این که بخاری این روایت را نقل می کند، شاید این است که ما را از مخالفت این حدیث با حدیث صحیحی که در آن این بخش ذکر نشده است، آگاه کند.۹۴
با عنایت به آنچه گفته شد، چنین به دست می آید که در مجموع، به لحاظ سند و دلالت، اعتبار ندارد. علاوه بر این، بخش آخر روایت، جعلی و وصفی است که توسط معمّر افزوده شد. لذا صرف نظر از سند و دلالت، حدّاقل این بخش از روایت، از حجّیتْ ساقط است.
امّا ابن تیمیّه وقتی که از طرق دلالت معجزه بر نبوّت انبیا سخن می گوید، ظاهراً این بخش را تلقّی به قبول می کند؛ زیرا او می گوید: معجزه، گاهی بالضروره، دالّ بر نبوّت است و گاهی به وسیله نظر و استدلال، دالّ بر آن است.
او همچنین در مقام توضیح می گوید که عدّه ای بدون دلیل، صدق مُخبر را قبول می کنند. شاهد او داستان نبوّت نبیّ اسلام است؛ چرا که وقتی رسول خدا حالات خود را برای خدیجه بازگو کرد، خدیجه، نزد ورقه بن نوفل رفت و داستان را برایش نقل کرد. ورقه فهمید که او رسول اللّهِ صادق است.۹۵ لذا خبر آمدن جبرئیل وآوردن وحی را پذیرفت و امید آن داشت که خود، توفیق قبول را دریابد.۹۶ لذا در آخر سخن خود گفت:
و إن یدرکنی یومک أنصرک نصراً موزّرا.۹۷
و در جای دیگری آمده که گفت: اگر من آن روز زنده باشم، خدا را یاری می کنم.۹۸
- این حدیث با احادیثی که در آن این بخش ذکر نشده، معارض است.۹۹
در این که هنگام نزول وحی، حالت خاصّی بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) عارض می شده، بحثی نیست؛ اما آن حضرت هم قبل از نزول و هم در اثنای نزول و هم پس از نزول وحی، از هشیاری کامل برخوردار بود. لذا در تمامی مراحل نزول وحی، خود را انسانی ناتوان می دانست. وی در آغاز نزول وحی، چون احتمال محو بعضی از آیات را از قلبش می داد، پیش از اتمام نزول مرحله ای از وحی، عجله به خرج داده، آیات را بر زبانْ تکرار می کرد، تا آن جا که جبرئیل بر او نازل شد.۱۰۰ خداوند، کار را برای او آسان کرد و قرآن را قطعه قطعه نازل گردانید ۱۰۱ و به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، وعده داد که آن را حفظ خواهد کرد و فرمود:
لا تحرّک به لسانک لتعجل به إنّ علینا جمعه و قرآنه فإذا قرأناه فاتّبع قرآنه ثم علینا بیانه.۱۰۲
خدا هم در قرآن پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) را انسان ناتوانی معرّفی می کند که از خدا یاری می طلبد و مورد عتاب خدا قرار می گیرد.
خداوند در سوره یونس به رسول خدا می فرماید:
واذا تتلی علیهم آیاتنا بیّنات قال الذین لا یرجون لقائنا ائت بقرآن غیر هذا أو بدّله، قل ما یکون لی أن أُبدّله من تلقاء نفسی إن أتّبع إلا ما یوحی إلیّ، إنّی أخاف إن عصیت ربّی عذاب یوم عظیم. قل لو شاء الله ما تلوته علیکم و لا أدریکم به، فقد لبثت فیکم عمراً من قبله، أفلا تعقلون؟۱۰۳
با توجه به این آیه و آیات دیگر که در بردارنده چنین پیامی هستند، انسان به این حقیقت پی می برد که میان صفات و ذات خالق و صفات و روش مخلوق، تفاوت محسوسی هست. لذا پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) بارها متذکّر می شود که بشری مثل دیگران است و وظیفه ابلاغ رسالت را بر عهده دارد و نه قرائن خداوند را می داند و نه از غیب آگاه است. در قرآن آمده است که خدا هم به او چنین دستوری می دهد. لذا می فرماید:
إنّما أنا بشر مثلکم یوحی إلیّ إنّما الهکم إله واحد.۱۰۴
یا در مورد دیگر می فرماید:
قل لا أملک لنفسی نفعاً و لا ضرّاً إلاّ ماشاء الله و لو کنت أعلم الغیب لا سْتکثَرت من الخیر و ما مسّنی السوء…۱۰۵
و در مورد دیگری می گوید:
قل لا أقول لکم عندی خزائن الله و لا أعلم الغیب و لا أقول لکم إنّی ملک إن أتّبع إلاّ ما یوحی إلیّ.۱۰۶
از سوی دیگر، می بینیم که قرآن، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) را مورد تهدید قرار می دهد. خداوند در سوره اسراء می فرماید:
ولولا أن ثبتناک لقد کدّت ترکن الیهم شیئا قلیلاً إذا لأذقناک ضعف الحیاه و ضعف الممات ثم لا تجد لک علینا نصیراً.۱۰۷
و در سوره حاقّه می فرماید:
و لو تقوّل علینا بعض الأقاویل لأخذنا منه بالیمین ثم لقطعنا منه الوتین فما منکم من أحد عنه حاجزین.۱۰۸
زمخشری در این باره می گوید:
منظور این است که اگر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، سخنی را به دروغ به ما نسبت می داد، ما او را با قتلِ صبر، مجازات می کردیم، چنان که پادشاهان در مورد کسی که بر آنها دروغ ببندد، چنین می کنند. خداوند، چگونگی قتل صبر را توصیف کرده، و آن این است که دست انسان را بگیرند و گردنش را بزنند.۱۰۹
نتیجه بحث
جمع بندی ای که از مجموعه این گفتار حاصل می شود این است که:
الف. رسول خدا، عبد ضعیفی است که در برابر پروردگار قادر، خاضع و مطیع است.
ب. پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در جریان پذیرش وحی، بین فرمان های الهی و اراده شخصی خود، تفکیک قائل بود. او با آگاهی کامل، بین آنچه به عنوان وحی بر او نازل می شد و احادیثی که با الهام الهی و تعبیرات انسانی خودش آنها را بیان می کرد، فرق می گذاشت.
قابل توجهْ این که نویسندگان وحی، نهایت تلاش را می کردند که آن قسمت از احادیث پیامبر را که مضمون آنها از وحی بود و ارتباط شدید با قرآن داشت (احادیث توقیفی)، از قرآن جدا کنند.۱۱۰
به نظر ما پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، دریافته بود که هنگام نزول قرآن، اراده شخصی او محو می شود، به نحوی که او هیچ گونه اراده و دخالتی در نزول وحی یا قطع شدن آن ندارد. شاهد این سخن این که گاهی وحی به صورت متوالی نازل می شد؛ ولی گاهی نیز منقطع می شد و تا مدّت زمانی وحی بر او نازل نمی شد. به طور کلّی، وحی، محدود به وقت معیّنی نبود و در حالات گوناگون نازل می شد. مثلاً سوره کوثر، وقتی نازل شد که پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ، تازه به بستر رفته بود؛ یا آیه مربوط به توبه سه نفر از کسانی که از شرکت در جنگ تبوک تخلّف کرده بودند، در ثلث آخر شبْ نازل گردید.۱۱۱
در روایت مورد بحث از عایشه درباره آغاز نزول وحی، آمده که وقتی سوره «علق» نازل شد، نزول وحی مدّتی قطع شد تا این که روزی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) در حال قدم زدن بود که از آسمان، صدایی شنید و جبرئیل را دید که به سراغش آمده بود و آیات سوره «مُزّمّل» را نازل کرد. بدین ترتیب، وحی دوباره آغاز شد.۱۱۲
از این فترت در نزول وحی، روشن می شود که وحی، امری مستقل از ذات پیامبر است و منشأ وحی، فقط خداست.
نمونه ٌ دیگر، این که بعد از داستان «اِفک»، یک ماه، نزول وحی به تأخیر افتاد؛ یا در داستان تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه، مدّت شانزده یا هفده ماه، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) منتظر دستوری در این زمینه بود و خداوند، آیات این تغییر را بعد از حدود یک سال و نیم نازل فرمود.۱۱۳ همه این امور، شاهدی است که نزول وحی، از حیطه اختیار پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) خارج بوده و در اختیار خداوند بوده است
نویسنده:مصطفی سلطانی
پی نوشت:
- نساء، آیه ۸۶.
- آل عمران، آیه ۸۶.
- فاطر، آیه ۳۱.
- طور، آیه ۳ ـ ۴.
- تاریخ قرآن، محمود رامیار، ص ۹۱.
- حدید، آیه ۲۵.
- تفسیر الطبری، ج ۲، ص ۲۶۷؛ السیره النبویه ،ابن هشام، ج ۲، ص ۲۷۲؛ الطبقات الکبری، ج ۲، ص ۱ ـ ۶؛ المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۲۷ و ۱۲۹.
- به نقل از: نقش ائمه در احیای دین، مرتضی عسکری، ص ۳۴۷ (هفت جلدی).
- بر مبنای روایت منقول از عایشه، «تحنّث»، مقدمه نزول وحی بوده است؛ چه، نخستین زمینه های حیات وحیانی رسول خدا در غار حرا، زمانی آغاز شد که چهل سال از زندگی رسول خدا گذشته بود. اصطلاحاً اقامت رسول خدا در غار حِرا را «تحنّث» می گویند (تاریخ سیاسی اسلام، ج۱، ص۱۵۴).
الف). الحَنث: «الإثم و الذنب، و بلغ الغلام الحنث أی المعصیه و الطاعه؛ و الحنث: الخلف فی الیمین. تقول: أحنثتُ الرجل فی یمینه فحنث. أی لم یبر فیها. تحنث، أی تعبّد و اعتزل الأصنام مثل تحنّف و فی الحدیث أنّه کان یأتی غار حراء فیتحنّث فیه، و فلان یتحنّث من کذا أی یتأثم منه» (صحاح اللّغه، ص ۲۸۰).
ب). الحِنث بالکسر: الذنب العظیم و فی التنزیل العزیز: «وکانوا یصرّون علی الحِنْث العظیم»؛ والحنث: الخلف فی الیمین…؛ الحنث: المیل من باطل إلی حق أو عکسه. تحنّث اذا تعبّد، مثل تحنّف؛ و فی الحدیث: «کان یخلوا بغار حراء فیتحنّث فیه» أی یتعبّد؛ و فی روایه عائشه: «کان یخلوا بغار حراء فیتحنّث فیه» و هو التعبّد اللیالی…؛ قال ابن الأعرابی: یتحنّث أی یفعل فعلاً یخرج منه من الحنث و هو الإثم و الحرج؛ و قال: «و هو یتحنّث» أی یتعبّد لله…؛ و فی التوشیح: «یتحنّث» أی یتعبّد و معناه إلقاء الحنث عن نفسه…» (تاج العروس، ج ۱۰، ص ۶۱۶).
* تحقیقی در مورد ورقه بن نوفل: از جوانی او چیزی در دست نیست. معلوم نیست به شام یا یمن، سفری کرده و با فرهنگ روم و ادیان آن روزگار، از آن طریق آگاهی یافته یا نه. او را جزو «حُنفا» شمرده اند که در طلب دین حق بود؛ ولی گفته اند بعداً عیسوی شده است (تاریخ الیعقوبی، ج ۱، ص ۲۹۸ و ج۲، ص ۲۲؛ البدایه، ج۲، ص ۲۳۸؛ شعراء النصرانیه، ج۱، ص ۱۱۸)؛ امّا از آن جا که بیشتر، حنفا را جزو مسیحیان می شمارند، درست تر این است که گفته شود یکی از حنفایی بوده که پیش از اسلام، پرستش بتان را ترک کرده بوده. گفته اند که او انجیل و کتب را به عربی می نوشت(الأغانی، ج۳، ص ۱۱۴؛ أنساب الأشراف، بلاذری، ج ۱، ص ۱۰۶؛ عمده القاری، ج۱۹، ص ۲۰۴؛ صحیح البخاری، ج۱ ، ح ۳، شعراء النصرانیه، ج ۱۰، ص ۱۱۹).
دین ورقه بن نوفل: در مورد دین ورقه بحث زیادی شده است. عدّه ای می گویند که پس از ظهور اسلام، مسلمان شد و رسول خدا را مدح گفت (مروج الذهب، ج ۲۰، ص ۵۹؛ شرح صحیح البخاری، القسطلانی، ج۱، ص ۶۵؛ تاریخ الاسلام، الذهبی ص ۶۱۸).گفته اند وقتی بلال در زیر شکنجه بود و می گفت: «اَحَد، اَحَد»، او بلال را دلداری می داد و شکنجه گران را سرزنش می کرد و شعری در این باره سرود«النهایه، ج۱، ص ۴۵۲؛ شرح صحیح البخاری، ج۱، ص ۶۵؛ تاریخ الاسلام، ج ۱، ص ۲۶۸».ابوالحسن برهان الدین ابراهیم بقاعی، درباره ایمان ورقه و صحابی بودنش کتابی نوشته است(الأعلام، الزرکلی، ج۹، ص ۱۳۱). از رسول خدا هم درباره ایمان وی روایاتی نقل شده است که دالّ بر نهی از ناسزا گفتن به اوست(مجمع الزوائد، ج۹، ص ۱۳۱؛ الإصابه، ج ۶، ص ۳۱۸».
با تمام این حرف ها بیشتر روایات از ایمان او چیزی نگفته اند یا لااقل نامش را جزو مؤمنان به اسلام ثبت نکرده اند. ابن عساکر می گوید: کسی را نمی شناسم که بگوید او به اسلام ایمان آورده است(الإصابه، ج ۳، ص ۶۳۴) و ابن جوزی می گوید که او مسلمان نبود(الإصابه، ج ۳، ص ۶۳۵؛ السیره النبویه، زینی دحلان، ج۱، ص ۸۳ ـ ۸۴). ابن عباس می گوید: او به دین نصرانیت از دنیا رفته
است (السیره الحَلَبیه، ج۱، ص ۲۵۰؛ الإصابه، ج ۳، ص ۶۳۴). نویسنده السیره الحلبیه می گوید که ورقه، یهودی بود و بعداً نصرانی شد. او دو روایت «بدء وحی» را به عنوان شاهد مطرح می کند؛ زیرا ورقه در روایت، ابتدا نام موسی(علیه‌السلام) را مطرح کرده است؛ چون نبوّت موسی(علیه‌السلام) متقن است. و آنها بر ناسخیت دین موسی(علیه‌السلام) نسبت به ادیان قبل در بین خود اتّفاق دارند. او با تمسّک به جمله «کان تنصّر فی الجاهلیه» می گوید: شاید هم ورقه خود را به نصرانیت می زد؛ چون نصرانی ها نمی گویند که جبرئیل بر عیسی(علیه‌السلام) وارد شده؛ بلکه می گویند که عیسی(علیه‌السلام)، علم غیب را می داند. آنها عالم غیب را یکی از «اقانیم سه گانه» می دانند که «اقنوم کلمه»، همان عالم غیب است. آنان معتقدند که اقنوم کلمه، در ناسوت مسیح حلول کرد و با مسیح، متّحد شد. لذا عیسی(علیه‌السلام) عالم به غیب شد(السیره الحلبیه، ج۱، ص ۴۰۷).
عمر ورقه بن نوفل
درباره تاریخ تولد و مرگ ورقه بن نوفل، هیچ سخن متقنی وجود ندارد. گفته شده در اواخر عمر، کور شده بود و وقتی از دنیا رفت، فرزند نداشت (نسب قریش، ص ۲۰۷). گفته شده زنی که نور نبوّت محمدی را در پیشانی عبدالله، پدر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) دید و آرزو کرد که مادر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) باشد، او نیز رقیه، ام قبال، خواهر ورقه بوده است (النهایه، ج ۵، ص ۷۸؛ السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۱۶۲). عده دیگری او را کاظمه، دختر مُرّه و یهودی و یا لیلی عدویه دانسته اند.
۱۰ . صحیح البخاری، ج ۶، ح ۶۵۸۱ (کتاب التعبیر). در همین کتاب (ج۱، ص ۴) سند حدیث، این گونه نقل شده است: (حدّثنا یحیی بن بکیر. قال: حدّثنا اللیث، عن عقیل، عن ابن شهاب، عن عروه ابن الزبیر، عن عائشه أم المؤمنین، أنّها قالت…) و در همان جلد(ص ۱۸۹۴)، سند حدیث، این گونه نقل شده: «حدّثنا یحیی، حدّثنا اللیث، عن عقیل، عن ابن شهاب، حدّثنی سعید بن مروان، حدّثنا محمد بن عبدالعزیز بن أبی زرعه، أخبرنا أبو صالح سلمویه، قال: حدّثنی عبدالله، عن یونس بن یزید، قال أخبرنی ابن شهاب: إن عروه بن الزبیر أخبره:إنّ عائشه زوج النبی(صلی‌الله علیه و آله) قالت…»؛ السیره النبویه، ابن هشام، «مبعث النبی»؛ خلاصه تاریخ ابن کثیر: السیره النبویه و المعجزات، ص ۵۲؛ السیره النبویه، ص ۸۶ ابن خلدون، پاورقی۸۶ با سند منقول از صحیح مسلم و بخاری؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۶۷(کتاب الایمان، باب ۷۳)، سند حدیث را این گونه نقل می کند: «حدّثنا أبوطاهر أحمد بن عمرو بن عبدالله بن عمرو بن سرح، أخبرنا ابن وهب، قال: أخبرنی یونس عن ابن شهاب، قال: حدّثنی عروه بن الزبیر، أن عائشه زوج النبی(صلی‌الله علیه و آله) أخبرته، إنّ رسول الله(صلی‌الله علیه و آله) قالت…».
در تفسیر الطبری(ج۲، ص ۳۰۰) به چهار سند، حدیث، چنین نقل شده است:
الف) قال أبو جعفر، حدّثنی أحمد بن عثمان، المعروف بأبی الجوزاء، قال: حدّثنا وهب بن جویر، قال: حدّثنا أبی، قال: سمعت النعمان بن راشد، یحدث عن الزهری، عن عروه، عن عائشه، أنّها قالت….
ب) حدّثنی یونس بن عبدالأعلی، قال: أخبرنا ابن وهب، قال: أخبرنی یونس، عن ابن شهاب، قال: حدّثنی عروه، إن عائشه أخبرته….
ج) حدّثنا محمد بن عبدالملک بن أبی الشوارب، قال: حدّثنا الواحد بن زیاد، قال حدّثنا سلیمان الشیبانی، قال حدّثنا عبدالله بن شداد، قال: أتی جبرئیل محمداً… .
د) حدّثنا ابن حمید، قال: حدّثنا سلمه، عن محمد بن اسحاق، قال: حدّثنی وهب بن کیسان، مولی آل الزبیر، قال سمعت عبدالله بن الزبیر و هو یقول لعبید بن قتاده اللیثی….
همچنین ر.ک:
تاریخ الاسلام، ص ۱۱۷؛ سبل الرشاد، ج ۲، ص ۲۳۲ ـ ۲۳۳؛ السیره الحلبیه، ج ۱، ص ۳۹۸ (فقط قسمتی از صدر حدیث نقل شده)؛ الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۱۵۴؛ تاریخ العرب فی الاسلام، جواد علی، ص ۱۵۴. زاد المعاد (به نحو بسیار مختصری حدیث را نقل می کند)؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص ۴۰۹؛ التجرید الصریح (خبر فوق را فقط از عایشه نقل می کند)؛ حدائق الأنوار و مطالع الأسرار، ص ۲۹۳.
- صحیح مسلم، باب الفیره؛ الطبقات الکبری، ج ۸، ص ۳۹؛ الإصابه، ج ۴، ص ۳۵۹؛ تاریخ الطبری، ج ۲، ص ۴۱۳؛ تهذیب التهذیب، ج ۱۲؛ مسند أحمد، ج ۶، ص ۱۵۱؛ أُسد الغابه، ج ۴، ص ۳۵۹؛ شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، ج ۹، ص ۱۹۰؛ محمد، پیغمبر ناشناخته، ج ۱، ص ۳۷۶.
- المعارف، ص ۵۹؛ حدیث الإفک؛ ص ۹۳؛ سیره صحیح پیامبر بزرگ اسلام، ج ۲، ص۲۶۲؛ الوقایع والحوادث، الملبوبی، ج ۱، ص ۲۲۹ و ۲۲۸؛ عمده القاری، ج ۱، ص ۳۸.
- الوقایع و الحوادث، ج ۱، ص ۲۲۹؛ عمده القاری، ج ۱، ص ۳۸.
- زنان دانشمند و راوی، ص ۱۹۲، الإجابه لإیراد ما استدرکته عائشه علی الصحابه، ص ۲۱.
- البدایه و النهایه، ج ۸، ص ۴۱۶؛ اغتیال الخلیفه أبی بکر، ص ۵.
- صحیح البخاری، ج ۱، ص ۱۷۵؛ عمده القاری، ج ۱۰، ص ۳۸.
- ر.ک: الطبقات الکبری، ج ۸؛ الإصابه، ج ۴؛ تهذیب التهذیب، ج ۱۲.
- ر.ک: تفسیر البصائر.
- الصحیح من السیره النبی الأعظم، ج ۲، ص ۲۹۴؛ عمده القاری، ج ۱، ص ۳۹ و ۵۹.
- علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص ۲۵۴؛ دفاع عن الحدیث النبوی والسیره، ص ۴۱ ـ ۴۲؛ حدیث بدء الوحی، ص ۷۶.
- الصحیح من سیره النبی، ج ۲، ص ۲۹۴.
- السیره النبویه فی ضوء القرآن و السنه، ج ۱، ص ۲۶۵ ـ ۲۶۶.
- منهج النقد فی علوم الحدیث، ص ۳۷۱.
- دفاع عن الحدیث النبوی والسیره، ص ۴۱ ـ ۴۲؛ حدیث بدء الوحی، ص ۶۷.
- السیره النبویه فی ضوء القرآن و السنه، ج ۱، ص ۲۶۵ ـ ۲۶۶.
- افق وحی محمد، خلیل کمره ای، ص ۲۵۵؛ علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص ۲۵۴.
- جانشینی حضرت محمد، ویلفرد مادلونگ، مترجم:جواد قاسمی، ص ۳۹ و ۴۲؛ تاریخ اسلام، کایتانی، ج۱، ص ۳۸ ـ ۴۸ و ج ۲، ص ۶۹۱ ـ ۶۹۲.
- لسان المیزان، حرف عین؛ میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۳۶۴؛ المغنی، ص ۳۲۵؛ الإصابه، ج ۴، ص ۳۷۳.
- البدایه و النهایه، ج ۳، ص ۱۳؛ سفینه البحار، ج ۱، ص ۵۷۲ ـ ۵۷۳؛ معجم رجال الحدیث، ج ۲۶، ص ۱۸۲؛ کشف الغُمه، ج ۲، ص ۳۱۷.
- قاموس الرجال، ذیل «الزهری».
- الغارات، ج ۲، ص ۵۵۶ ـ ۵۵۸؛ سفینه البحار، ج ۱، ص ۵۷۲.
- مستدرک الحاکم، ج ۳، ص ۱۲۱، الصحیح من سیره النبی، ج ۲، ص ۲۹۲.
- الکفایه فی علم الدرایه، ص ۳۸۶.
- سنن البیهقی، ج ۸، ص ۱۶۵؛ الترغیب و الترهیب، ج ۴، ص ۳۸۲؛ احیاء علوم الدین، ج ۳، ص ۱۵۹؛ حیاه الصحابه، ج ۲، ص ۷۶، الصحیح ، ج ۲، ص ۲۹۳ ـ ۲۹۴.
- صفه الصفوه، ج ۲، ص ۸۵؛ تهذیب التهذیب، ج ۷، ص ۱۸۲.
- شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، ص ۸۵؛ قاموس الرجال، ج۷، ص ۱۹۵.
- الصحیح من سیره النبی، ج ۲، ص ۲۹۴؛ علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص ۲۵۴.
- میزان الإعتدال، ج ۲، ص ۴۲۲ (ش ۴۳۱۸ ـ ۴۳۲۰).
- العقد الفرید، ج ۶، ص ۳۷۱.
- مروج الذهب، ج ۳، ص ۷۸ ـ ۸۱.
- اُسد الغابه، ج ۲، ص ۵۹۹.
- صحیح البخاری، ج ۱۱، ح ۲؛ صحیح مسلم، ج۱، ص ۱۲۸ (کتاب الإیمان)؛ حاشیه السندی علی صحیح البخاری، ج ۱، ص ۳؛ الصحیح، ج ۱، ص ۲۲۲.
- صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۲۸ (کتاب الایمان).
- الصحیح من سیره النبی، ص ۲۲۱ – ۲۲۳.
- حاشیه السندی علی صحیح البخاری، ج ۱، ص ۳.
- الصحیح من سیره النبی، ج۱، ص ۲۲۳.
- ر.ک: بقره، آیه ۵۷ و انعام، آیه ۲۵ – ۳۲؛ الصحیح من سیره النبی، ج ۱، ص ۲۲۶.
- إرشاد الساری، ج ۱، ص ۱۷۱.
- شرح صحیح البخاری، ج ۱، ص ۶۳.
- الصحیح من سیره النبی، ج ۱، ص ۲۲۴.
- اجتهاد در مقابل نص، ص ۴۱۴؛ الصحیح من سیره النبی، ج ۱، ص ۲۲۳ – ۲۲۴؛ حاشیه السندی علی البخاری، ج ۱، ص ۳ (طبع ۱۳۰۹ق).
- التمهید، ج ۱، ص ۷۳؛ من وحی القرآن، ج ۴۲، ص ۳۳۲.
- تاریخ العرب، ج ۱، ص ۵۸ (چاپ دوم)؛ محمد (صلی‌الله علیه و آله) ، رشید رضا، ص ۴۲؛ تاریخ قرآن، محمود رامیار، ص ۹۱.
- تاریخ زندگی محمد(صلی‌الله علیه و آله) ، ص ۲۰؛ محمد(صلی‌الله علیه و آله) ، رشید رضا، ص ۴۲.
- سیره ابن هشام، ج ۲، ص ۲۷۲؛ الطبقات الکبری، ج ۲، ص ۱، و ۲۵؛ تفسیر الطبری، ج۲، ص ۲۶۷ و ج ۳، ص ۱۱؛ المستدرک، ج ۱، ص ۱۲۶؛ زاد المعاد، ج ۲، ص ۲۳۱؛ مسند أحمد، ج ۳، ص ۲۶ ـ ۲۵۳؛ البدایه، البیهقی، ج ۴، ص ۱۱؛ المستدرک، ج ۲، ص ۱۲۸ – ۱۲۹ و ۲۹۶ – ۲۹۷.
- عمده القاری، ج ۱، ص ۶۲.
- الشفا، قاضی عیاض، ج ۲، ص ۱۱۶؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۳، ص ۵۰، کتاب الارشاد، ص ۲۹۸؛ البراهین، ج ۲، ص ۴۵؛ اصول دین، ص ۱۶۷، شرح المواقف، ص ۳۵۸.
- مائده، آیه ۷.
- النبوّات، ص ۲۱۴ و ۳۳۳؛ مجموعه فتاوی ابن تیمیه: الاعتقادات، ص ۲۶ و ۱۹۱ .
- مجموعه فتاوی ابن تیمیه: الاعتقادات، ص۱۶۸ .
- ر.ک: الدرّ المنثور؛ تفسیر الطبری؛ تفسیر السمرقندی (بحرالعلوم)؛ التفسیر الکبیر، ابن تیمیّه.
- انعام، آیه ۷۵.
- نمل، آیه ۱۰.
- یوسف، آیه ۱۰۸.
- انعام، آیه ۵۷.
- ر.ک: مائده، آیه ۳۲؛ اعراف، آیه ۱۰۱؛ توبه، آیه ۷۰؛ یونس، آیه ۱۳ – ۱۴.
- ر.ک: تفسیر الطبری، ج ۳، ص ۴۲۴ و ۴۴۹ و ج ۵، ص ۶۹۰ و ج ۴، ص ۵۰۶؛ الدر المنثور، ج ۳، ص ۳۰۰؛ تفسیر السمرقندی، ج ۱، ص ۴۴۹ و ج ۲، ص ۲۲۲ و ۶۰۲.
- اعراف، آیه ۱۶۱.
- یوسف، آیه ۱۰۸.
- اعراف، آیه ۲۰۳.
- بقره، آیه ۲۸۵.
- الدرّ المنثور، ج ۳، ص ۲۷۷ و ۴۰۹و ج ۴، ص ۲۴ و ۵۰۶.
- نساء ، آیه ۱۶۶.
- انعام، آیه ۱۹.
- نجم، آیه ۱ ـ ۵.
- بقره، آیه ۹۷.
- شعراء، آیه ۱۹۳.
- فرقان، آیه ۱. همچنین ر.ک: یونس، آیه ۲؛ صف، آیه ۵۰؛ نحل، آیه ۲؛ آل عمران، آیه ۳؛ زخرف، آیه ۴۳ و کهف، آیه ۲۸.
- الدرّ المنثور، ج ۲، ص ۲۲۳ و ۷۵۰ و ح ۳، ص ۲۵۶و ج ۶، ص ۳۲۲ و ۲۳۵؛ تفسیر السمرقندی، ج ۱، ص ۳۵۹ و ۴۳۸ و ۷۶ و ج ۲، ص ۵۵۲ و ۵۹۲ و ج ۳، ص ۳۵۸؛ تفسیر الطبری، ج ۱، ص ۳۴۵ و ج ۳، ص ۹۴ و۳۸۸ و ج ۵، ص ۵۹۰ و ۶۸۰.
- فاطر، آیه ۲۴.
- یس، آیه ۴.
- نساء، آیه ۷۸.
- احزاب، آیه ۴۵ ـ ۴۶.
- الدرّ المنثور، ج ۷، ص ۱۹ و ۳۴ و ج ۲، ۵۹۷؛ تفسیر السمرقندی، ج ۳، ص ۱۰۵ و ۱۱۵ و ۶۳ و ج۱، ص ۳۲۰؛ تفسیر الطبری، ج ۶، ص ۲۰۸ و ۲۸۶ و ۳۰۲ و ج ۲، ص ۶۶۱.
- النبوات، ص ۲۴۵ ـ ۲۴۶.
- المیزان، ج ۲۰، ص ۳۲۹؛ البصائر، ج ۴ و ۵؛ من وحی القرآن، ج ۲۴، ۳۳۲.
- المیزان، ج ۳، ص ۲۲۰.
- حدیث بَدء الوحی، سعد المرتضی، ص ۷۶.
- فتح المنعم، ج ۲، ص ۳۳۷.
- فتح الباری، ج ۲۱، ص ۳۵۹.
- السیره النبویه فی ضوء القرآن و السنه، ج ۱، ص ۲۶۵ ـ ۲۶۶.
- دفاع عن الحدیث النبوی و السیره، ص ۴۱ – ۴۲.
- فتح الباری، ج ۲۱، ص ۳۵۹.
- السیره النبویه فی ضوء القرآن و السنّه، ج ۱، ص ۲۶۵ ـ ۲۶۶.
- النبوّات، ص ۳۳۹.
- تاریخ قرآن، ص ۶۸.
- صحیح البخاری، ج ۶، کتاب التعبیر.
- تفسیر الطبری، ج ۲، ص ۲۰۶.
- ر.ک: صحیح البخاری، ج ۱، ص ۵۹؛ السیره الحَلَبیه، ج ۱، ص ۳۹۸؛ تاریخ العرب فی الاسلام، ص ۱۵۴؛ الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۱۹۴.
- صحیح الخاری، ج ۶ (کتاب التعبیر) و ج ۹، (کتاب التوحید).
- النبأ العظیم.
- قیامت، آیه ۱۵ – ۱۶.
- یونس، آیه ۱۵ – ۱۶.
- کهف، آیه ۱۱۰.
- اعراف، آیه ۱۸۸.
- انعام، آیه ۵۰ .
- اسراء، آیه ۷۴ – ۷۵.
- حاقه، آیه ۴۴ – ۴۷.
- الکشاف، ج ۴، ص ۱۵۵.
- المنار، ج ۱۰، ص ۴۶۵.
- أسباب النزول، السیوطی، ص ۱۴۰، صحیح البخاری، ج ۹، ص ۳۰.
- أسباب النزول، ص ۱۲ ـ ۱۳.
- همان جا.