اربعین یک نگاه تاریخی صرف نیست؛ بلکه نگاهی معرفت شناسانه است.
ما نمی خواهیم به صورت صرفا تاریخی به موضوعاربعینبپردازیم؛ بلکه با نگاهی معرفت شناسانه و با مراجعه به «زیارت اربعین» که سفارش اکید امام معصوم و حجّت خداست و با دقت در مضامین بلند آن که ازامام صادق (ع)نقل شده، به آن می پردازیم.
به این اعتبار، شیعه هویتّ خود را نیز باید در اربعین جست وجو کند.
بحث اربعین ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا (ع) در این روز است .بعُد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق (ع) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام (ع) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است.
اهلبیت عصمت و طهارت علیهم السلام بر یادآوری مصائب حضرت سیدالشهدا (ع) به مناسبتهای گوناگون تأکید داشتند. بخشی از خطبه های حضرت زینب کبری و حضرت امام زین العابدین علیه السلام در کوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا (ع) و در حقیقت، روضه خوانی است. بعد که اهلبیت به مدینه بازگشتند، در آنجا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به گونه ای که امام زین العابدین (ع) عزاداران را اطعام میکرد۱ و این سنت در نزد شیعیان از ایشان به یادگار ماند. این مجلس عزا چندین سال به طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه روزی بود و بنا بر نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار میشد.۲
پس از ایشان، امام باقر (ع) وصیتّ کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.۳
در دوره امام صادق (ع) فضا بازتر شد و حتی سرودن شعر و مراثی نیز تشویق می شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف دارد. لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره منشد،۴ جعفر بن عفان۵ و ابوهارون مکفوف۶ را تشویق میکند که برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) شعر بسرایند.
در زمان امام رضا (ع) هم میبینیم که شاعرانی مانند مثل دعبل خزاعی (ع) برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی عبدالله (ع) و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگی های این دوران است.
عنوان «زیارت اربعین» به زمان امام صادق (ع) بازمی گردد و عجیب این است که با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام سؤال می کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا برویم؟ و حضرت می فرمودند که بروید.۸ این در حالی است که فقهای شیعه در مسئله حج، یکی از شرایط استطاعت را «تخلیه سرب »بیان فرمودهاند؛ یعنی باید امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا (ع) حتی با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت می کردند .
از این گذشته، به مناسبت های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است. در جلد ۴۱ وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت های زیارتی سیدالشهدا (ع) ذکر شده است۹ که در این بخش، تنها به مناسبت ها و ابواب آن در وسائل اشاره می کنیم:
استحباب تکرار زیاره الحسین (ع)؛
استحباب زیاره النساء؛
کراهه ترک زیارت الحسین (ع)؛
استحباب المشی إلی زیاره الحسین (ع)؛
باب استحباب الاستنابه فی زیارت الحسین (ع).
یا در مناسبت ها و حالات گوناگون:
استحباب زیارت الحسین (ع) ولو رکب البحر؛۱۰ )یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهدا (ع) مستحب است(. یا در مناسبت ها و زمانه ای خاص۱۱ مانند: استحباب زیارت الحسین )ع) لیله عرفه؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیله النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین (ع) لیله القدر؛ لیله الفطر؛ لیله عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین (ع) کل لیله جمعه.
اما در خصوص روز اربعین در جلد ۴۱ وسائلالشیعه۱۲ این باب را مییابیم: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین (ع) یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر». تأکّد استحباب را که در این جا مطرح است، با آوردن روایاتی بیان می کند. روایت اول از امام حسن عسکری (ع) است که فرمود:
« علامات المؤمن خمس، صلاه الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»؛۱۳
نشانه های انسان مؤمن پنج تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه )نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
این روایت گرچه مرسل است، ولی بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمیرساند و مشکلی ایجاد نمیکند.
سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق (ع) نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان میکند۱۴ و بعد مطلبی است که از «مصباح المتهجد» نقل می کند.۱۵ فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم میشود و از اول تا آخر وسائل این گونه است. در ای نجا فتوایش این طور است:
«باب تأکّد استحباب زیارت الحسین (ع) یوم الاربعین.»
این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب های روایی مطرح بوده و همه جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین (ع) به همین روایت امام حسن عسکری (ع) که اصل آن در مزار شیخ مفید۱۶ و دو کتاب شیخ طوسی )یعنی تهذیب الاحکام۱ (ع) و مصباح المتهجد۱۸) است، تمسک کرده اند.
شیخ مفید در کتاب مزار، عنوان «فضل زیارت الاربعین» دارد که این را بعد از «فضل زیارت امام حسین (ع) در روز عاشورا» قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری (ع) تمسک میکند.۱۹ شیخ طوسی نیز در کتاب «تهذیب الاحکام» به همین روایت تمسک می کند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین (ع) همین روایت را م یآورد.۲۰
همچنین شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» میفرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زیاره الاربعین »بعد هم همین روایت امام حسن عسکری (ع) را بیان م یکند۲۱ و سپس روایتی از امام صادق (ع) در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره میکند و همه خبر و زیارت را نمیآورد و فقط یک جمل هاش را میآورد:« السلام علی ولیّ الله و حبیبه…»۲۲ اما در مصباح المتهجد کامل آمده است. در آنجا دارد که در روز اربعین و در وقت بلند شدن روز بگو:
«الَسَّلامُ عَلی وَلیِِّ اللهِ وَحَبیبِهِ، الَسَّلامُ عَلی خَلیلِ اللهِ وَنجَیبِهِ، الَسَّلامُ عَلی صَفِیِّ اللهِ وَابْنِ صَفِیهِ، الَسَّلامُ عَلیَ الحُْسَینِ المَْظْلُومِ الشَّهیدِ، الَسَّلامُ علی اسَیرِ الکْرُباتِ، وَقَتیلِ العَْبَراتِ، الَلّهُمَّ انیّ اشَْهَدُ انَهَُّ وَلیِک وَابْنُ وَلیِک، وَصَفِیک وَابْنُ صَفِیک، الفْآئزُِ بکرامَتِک، اکَرَمْتَهُ باِلشَّهادَهِ، وَحَبَوْتَهُ باِلسَّعادَهِ، وَاجَْتَبَیتَهُ بطِیبِ الوِْلادَهِ، وَجَعَلْتَهُ سَیدا مِنَ السَّادَهِ وَ قآئدِا مِنَ القْادَهِ، وَذآئدِا مِنْ الذْادَهِ، وَاعَْطَیتَهُ مَواریثَ الْأَنْبِیآءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّهً عَلی خَلْقِک مِن الأَْوْصِیآءِ، فَاَعْذَرًَ فیِ الدُّعآءِ، وَمَنَحًَ النُّصْحَ، وَبذََلَ مُهْجَتَهُ فیک ،لیِسْتَنْقِذَ عِبادَک مِنَ الجَْهالهَِ وَحَیرَهِ الضَّلالهِ، وَقَدْ تَوازَرَ عَلَیهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَباعَ حَظَّهُ بالْأَرْذَلِ الأَْدْنی، وَشَری آخِرَتَهُ باِلثَّمَنِ الْأَوْکسِ، وَتَغَطَْرَسَ وَتَرَدّی فی هَواهُ، وَاسَْخَطَک وَاسَْخَطَ نبَِیک، وَاطَاعَ مِنْ عِبادِک اهَْلَ الشِّقاقِ وَالنِّفاقِ، وَحَمَلَهَ الْأَوْزارِ المُْسْتَوْجِبینَ النَّارَ، فَجاهَدَهُمْ فیک صابرا مُحْتَسِباً، حَتّی سُفِک فی طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ، الَلّهُمَّ فَالعَْنْهُمْ لعَْناً وَبیلاً، وَعَذِّبْهُمْ عَذاباً الَیماًً،
الَسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، الَسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ سَیدِ الْأَوْصِیآءِ اشَْهَدُ انَکَّ امَینُ اللهِ وَابْنُ امَینِهِ، عِشْتَ سَعیدا، وَمَضَ یتَ حَمیدا وَمُتَّ فَقیدا مَظْلُوماً شَهیداً، وَاشَْهَدُ انََّ اللهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَک، وَمُهْلِک مَنْ خَذَلکَ وَمُعَذِّبًٌ مَنْ قَتَلَک، وَاًشَْهَدُ انَکَّ وًَفَیتَ بعَِهْدِ اللِهِ، وَجاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اتَیک الیْقینُِ، فَلَعَنَ اللهُ مَنْ قَتَلَک، وَلعََنَ اللهُ مَنْ ظَلَمَک، وَلعََنَ اللهُ امَُّهً سَمعَتْ بذلکِ فَرَضِیتْ بهِ،
الَلّهُمَّ انیّ اشُْهدُک انَیّ وَلیٌِّ لمَِنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لمَِنْ عاداهُ، باَِبی انَْتَ وَامُّی یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، اشَْهَدُ انَکَّ کنْتَ نوُرا فیِ الْأَصْلابِ الشَّامِخَهِ وَالْأَرْحامِ المُْطَهَّرَهِ، لمَْ تُنَجِّسْک الجْاهِلِیهُ باَِنْجاسِها، وَلمَْ تُلْبِسْک المُْدْلهَِمَّاتًُ مِنْ ثِیابِها ،وَاشَْهَدُ انَکَّ مِنْ دَعآئمِِ الدّینِ وَارَْکانِ المُْسْلِمینَ، وَمَعْقِلِ المُْؤْمِنینَ، وَاشَْهَدُ انَکَّ الْأِمامُ البَْرُّ التَّقِیُّ، الرَّضِیُّ الزَّکیُّ الهْادِی المَْهْدِیُّ، وَاشَْهدُ انََّ الْأَئمَِّهَ مِنْ وُلدِْک کلِمَهُ التَّقْو ی، وَاعَْلامُ الهُْدی، وَالعُْرْوَهُ الوُْثْقی، وَالحُْجَّهُ علی اهَْلِ الدُّنْیا، وَاشَْهَدَُ انَیّ بکِمْ مُؤْمِنٌ، وَباِِیابکِمْ مُوقِنٌ، بشَِرایعِ دینی وَخَواتیمِ عَمَلی، وَقَلْبی لقَِلْبِکمْ سِلْمٌ، وَامَْری لِأَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ، وَنصُْرَتی لکَمْ مُعَدَّهٌ، حَتّی یاْذَنَ اللهُ لکَمْ، فَمَعَکمْ مَعَکمْ لامَعَ عَدُوِّکمْ، صَلَواتُ اللهِ عَلَیکمْ، وَعلی ارَْواحِ کمْ وَاجَْسادِکمْ، وَشاهِدِکمْ وَغآئبِِکمْ، وَظاهِرِکمْ وَباطِنِکمْ، آمینَ رَبَ العْالمَین».۲۳
این زیارت مخصوص سیدالشهداء (ع) در روز اربعین و معروف به «زیارت اربعین» است .
سید ابن طاووس نیز در «اقبال الاعمال» فضلیت زیارت امام حسین (ع) در روز بیستم ماه صفر را بیان کرده و به همان حدیث معروف امام حسن عسکری (ع) تمسک می کند.۲۴ علامه حلی نیز در «منتهی المطلب» مینویسد:
«و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر» بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان می کند.۲۵
شهید اول در کتاب مزار می گوید:« و منها زیاره الاربعین و یوم هو العشرون من صفر»۲۶ و کفعمی در دو کتابش «البلد الامین» و «المصباح» خود همین مطلب را آورده است. در «البلد الامین» مینویسد:« یستحب بالعشرین منه زیاره الحسین (ع) و هی زیاره الاربعین»۲ (ع) و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.۲۸
علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در« روضه المتقین» در فضل زیارت سیدالشهدا (ع) در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری (ع) تمسک میکند.۲۹ محمدباقر مجلسی صاحب بحارالانوار نیز در دو کتاب «بحارالانوار» و «ملاذ الاخیار» نیز چنین آورده است. در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری (ع) دارد۳۰ و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.۳۱
اینکه مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین است، به سبب شواهد متعددی از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن طاووس و بعد علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که ایشان همین معنا را از روایت فهمیده اند. و از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری (ع) از جمله علامت های مؤمن شمرده شده است.
بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا (ع) اصلاً اربعین جلوه ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا (ع) و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچ گاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به گونه ای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می شد، امروزه به حضور میلیونی زائران تبدیل شده است.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که حتیّ اگر جابر به کربلا نم یآمد، باز هم زیارت سیدالشهدا (ع) در روز اربعین مستحب بود؛ گرچه جابر هم یقینا در آن روز آمده است؛ چون مفاد زیارت جابر بسیار والاست و معارف عالی دارد و مضمًونی است که کاملا با عمق عقاید شیعه منطبق است و نشان از کمال معرفت جناب جابر بن عبدالله انصاری دارد و بعید نیست که جابر بن عبدالله، هم اصل زیارت را و هم توصیه به زیارت در روز اربعین را از ائمه گرفته باشد و از این رو سعی کرد تا خود را در اربعین به کربلا برساند.
پس زیارت اربعین و استحباب زیارت سید الشهدا (ع) در روز اربعین ثابت است و بلکه به تعبیر دقیق شیخ حرّ عاملی شدت استحباب زیارت آن حضرت در روز اربعین ثابت است.
پس در روز اربعین دو جنبه هست: یکی اصل استحباب زیارت سیدالشهدا (ع) در این روز که دستور ائمه هدی است، و جنبه دیگر این است که جناب جابر در این روز موفق شد با عطیه به کربلا آید و به زیارت آن حضرت بشتابد.
خلاصه سخن اینکه:
زیارت سیدالشهدا (ع) همیشه مستحب است، اما در اماکن خاص و اوقات خاص سفارش دوچندان به آن شده است و اهل بیت خواسته اند به بهانه های مخلتف نام و یاد آن حضرت زنده نگاه داشته شود. از این رو کاری کردند که در طول سال مردم به یاد سیدالشهدا (ع) باشند و با ایشان انس داشته باشند. حضور در آن مکان مقدس هم آثار و برکات ویژه ای دارد؛ به اندازه ای که امام هادی (ع) وقتی بیمار شدند، با این که خودشان امام و حجت خدا هستند، افرادی را به کربلا می فرستند تا برای شان دعا کنند.
سرانجام این که خود مکان و شرایط زمانی و مکانی یقیناً آثار خود را دارد و در اربعین ، این استحباب مضاعف است؛ چون با هدایت اهلبیت: به مرور به شعار شیعه تبدیل شده است.
پی نوشت ها:
۱ . برقی، المحاسن، ص ۰۲۴، محمد امین الامینی، الایام الشامیه من عمر النهضه الحسینیه، ص.۴۶ (ع)
۲ . قاضی نعمان مصری، دعائم الاسلام، ج ۱، ص (ع)۲۲.
۳ . محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۱۱ (ع)؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج (ع)۱، ص۵۲۱، ح۱.
۴ . ابنقولویه قمی، کامل الزیارات، ص۹۰۲، ح۸۹۲.
۵ . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۸۲، ح.۱۶
۶ . کامل الزیارات، ص۸۰۲، ح (ع)۹۲ و ص۰۱۲، ح۱۰۳.
(ع) . اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۱۱۲؛ بحار الانوار، ج۵۴، ص.۲۵ (ع)
۸ . کامل الزیارات، ص۶۲۱ و.۱۲ (ع)
۹ . وسائل الشیعه، ج۴۱، ص۴۲۸ ۲۴۴.
۰۱ . همان، ج۴۱، ص۸۵۴.
۱۱ . همان، ص۹۵۴ ۹ (ع)۴.
۲۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، باب ۶۵ کتاب الحج ابواب مزار و مایناسبه.
۳۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، ح۳۴۶۹۱.
۴۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، ح۴۴۶۹۱.
۵۱ . همان، ص ۸ (ع)۴، ح۵۴۶۹۱.
۶۱ . شیخ مفید، المزار، ص.۵۲
(ع)۱ . شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۲۵، ح۱۰۲.
۸۱ . شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ج ۲، ص. (ع)۸۸
۹۱ . المزار، ص.۵۲
۰۲ . تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۲۵، باب ۶۱ باب فضل زیارته.
۱۲ . مصباح المتهجد، ج ۲، ص. (ع)۸۸
۲۲ . وسائل الشیعه، ج ۴۱، ص ۸ (ع)۴، ح۵۴۶۹۱.
۳۲ . مصباح المتهجد، ج ۲، ص. (ع)۸۸
۴۲ . سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۳، ص.۱۰۰
۵۲ . علامه حلیّ، منتهی المطلب، جلد ۳۱، ص.۲۹۵
۶۲ . المزار، ص.۱۸ (ع)
(ع)۲ . تقی الدین ابراهیم کفعمی، البلد الامین، ص۴ (ع)۲.
۸۲ . تقی الدین ابراهیم کفعمی، المصباح، ص.۴۸۲
۹۲ . محمدتقی مجلسی ،روضه المتقین، ج ۵، ص.۳۸۹
۰۳ . بحار الانوار، ج ۸۹، ص ۹۲۳، باب.۲۵
۱۳ . محمدباقر مجلسی، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج ۹، ص۵۲۱.