حمزه بن موسی الکاظم علیه‌السلام
حمزه بن موسی بن جعفر الکاظم(ع) یکی از فرزندان امام هفتم(ع) می‌باشد، کنیه وی را ابوالقاسم گفته اند. وی دانشوری فاضل بود و نزد قشرهای گوناگون مردم محبوبیت ویژه‌ای داشت. طبق برخی روایات اطرافیان مأمون او را به قتل رساندند.
بقعه‌های زیادی در ایران و کشورهای دیگر به وی منسوب است، اما صحیح این است که حرم وی در ری در جوار سید عبدالعظیم حسنی می‌باشد.
نسب و تولد
پدر حمزه بن موسی (ع) امام هفتم موسی بن جعفر الکاظم(ع) می‌باشد و مادر ایشان بنا بر قول مؤلف کتاب منتخب التواریخ، امّ احمد بوده است، بنابراین حمزه برادر حضرت احمد بن موسی (ع) ملقّب به شاه چراغ می‌باشد و بنا بر قولی مادرش ام ولد بوده است.[۱]
به دلیل کمبود گزارش‌ها، از تاریخ تولد ایشان خبر دقیقی در دست نیست.
نظر بزرگان
پس از آنکه عبدالعظیم حسنی به ری مراجعت نمود در ری به زیارت حمزه بن موسی می‌رفت و در هنگام زیارت ایشان می‌فرمود:
هذا قبر خیر رجل من ولد موسی بن جعفر(ع).
عبدالعظیم با وجود جلالت و قدری که داشت، همواره به زیارت این مرقد می‌رفت و شخص مدفون در آنجا را به اصحاب و شاگردان مورد اطمینان خویش معرفی می‌کرد.[۲]
رساله‌ای منسوب به صاحب بن عبّاد، دانشمند قرن چهارم هجری قمری است که آن را در احوال حضرت عبدالعظیم نگاشته است و این نکته را تأکید و تصریح کرده است.[۳]
ضامن بن شدقم درباره وی می‌نویسد:
دانشور فاضلی که از دیانت صیانت می‌کرد، جلیل‌القدر و رفیع المنزله بود، رتبه‌ای عالی داشت، اقتدار و عزتش زبانزد خاص و عام گردید و نزد قشرهای گوناگون مردم محبوبیت فوق‌العاده و ویژه‌ای به دست آورد.[۴]
علامه مجلسی در تحفه الزائر نوشته است:
قبر شریفش نزدیک مرقد حضرت عبدالعظیم است و ظاهراً همان امامزاده‌ای است که آن سید زیارت می‌کرده است و باید آن را زیارت کرد. از صاحب مجدّی نقل شده که حمزه بن موسی مکنّا به ابوالقاسم است.
محدث قمی در وصفش می‌گوید:
همانا حمزه فرزند موسی(ع) سیدی جلیل‌الشأن بود و در نزدیکی شاه عبدالعظیم قبری است با بقعه‌ای عالی، منسوب به او و مزار عامه مردم است.[۵]
به گفته وی:
در روایت نجاشی است که وقتی حضرت عبدالعظیم حسنی در ری به حالت اختفا [پنهانی] و دور از چشم عباسیان و کارگزاران آنان زندگی می‌کرد، روزها را روزه می‌داشت و شب‌ها به نماز می‌ایستاد و پنهان بیرون می‌آمد و قبری را زیارت می‌کرد و می‌گفت مرقد فرزندی از اولاد موسی بن جعفر(ع) است.[۶]
شهادت یا وفات
ازتاریخ وفات حمزه بن امام موسی (ع)اطلّاع دقیقی در دست نیست، و در مصادر ترجمه او، از این موضوع ذکری به میان نیامده و علما و مورخان تحقیقی در این خصوص انجام نداده اند.
طبق برخی روایت‌ها، گروهی از هواداران مأمون علیه او شورش کردند و حمزه را به قتل رسانیدند؛ تا آن که آشنایان و دوستانش وی را در باغی در ری دفن کردند.[۷]
سید محسن امین در اعیان الشیعه به نقل از بحار الانوار می‌نویسد:
حمزه بن موسی علیه السّلام در خدمت برادرش امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام عازم خراسان بود، و همواره در خدمت برادر بود و در رفع حوایج امام می‌کوشید. چون به سوسمر (یکی از قرا که معلوم ننموده در کجا واقع است) رسیدند. عده ای از عمّال مأمون بر آنان حمله کردند و او را کشتند و برادرش امام رضا(ع) در باغی او را دفن کرد.[۸]
فرزندان
علی بن حمزه بدون فرزند از دنیا رفت و در شیراز در باب اسطخر مدفون گردید.[۹]
قاسم معروف به قاسم اعرابی که از نسل وی سادات زیادی ماندند.[۱۰]
حمزه که از نسل وی سادات زیادی در بلخ و خراسان ماندند. شاهان صفویه از نسل حمزه بن حمزه هستند.[۱۱]
بقعه‌های منسوب
بقعه‌های زیادی در ایران و کشورهای دیگر به حمزه به موسی بن جعفر(ع) منسوب است، که بعضی از آنها عبارتند از: کاشمر، مابین ماهشهر و هندیجان، شیراز، بوانات فارس، کازرون، قم، اسفراین، سیرجان کرمان، حله،شیروان، کاخران در سه کیلومتری شمال اردبیل، تبریز، قزوین، ری.
قرائنی بر بارگاه حمزه در ری
در محمد حسین حسینی جلالی در کتاب «مزارات أهل البیت و تاریخها» می‌نویسد: یکی از دلایل سکونت سید عبدالعظیم حسنی در شهر ری، حمزه بن موسی بوده است. این واقعیت در زیارت آن امام‌زاده چنین آمده است: «ای زیارت‌کنندۀ بهترین مرد از فرزندانموسی بن جعفر(ع)!».
طبق برخی روایت‌ها، گروهی از هواداران مأمون علیه او شورش کردند و حمزه را به قتل رسانیدند؛ تا آن که آشنایان و دوستانش وی را در باغی در ری دفن کردند.[۱۲]
حرزالدین گفته است: مقبره حمزه در ری شناخته شده و معروف است و به سمت جنوبی رواق آرامگاه سید عبدالعظیم حسنی پیوسته است. گنبدی بلند و استوار، ضریح و پنجره‌ای گران‌بها دارد. بر کسی پوشیده نیست که به حمزه بن موسی بن جعفر آرامگاه‌هایی در شهرهای گوناگون نسبت داده شده است که از جمله مشهورترین آنها در ری است. او از عالمان، بزرگان و فقیهان و فردی با تقوا بود. امامت برادرش علی بن موسی الرضا(ع) را پذیرفت، در خدمتش در مدینه به سر می‌برد، فرمان حضرت را عملی می‌ساخت، از اصحاب امام هشتم(ع) به شمار می‌رفت و در سفر و حضر به حضرت خدمت می‌کرد.[۱۳]
خوانساری در روضات الجنات،[۱۴] و رضاقلی خان هدایت در روضه الصفای ناصری[۱۵] مزار حمزه را در ری ذکر کرده‌اند.
سید عبدالرزاق کمونه حسینی یادآور شده است: در ری آرامگاه حمزه بن موسی واقع است؛ چنان که سید مهدی قزوینی در فلک النجاه به این نکته اشاره دارد.
به گفته این محقق و عالم نسّابه، حمزه، مردی فاضل و پارسا بود و از برادرش حضرت امام رضا(ع) صادقانه پیروی می‌کرد و پیوسته در پی کسب رضایت وی بود.[۱۶]
شاهدی دیگر
یکی از علمااز قول پدر نقل کرده است که: در اطراف حلّه عراق، برای تبلیغ رفته بودم . در آنجا مزاری است معروف به قبر حمزه بن موسی الکاظم(ع).
مردم برایش کراماتی نقل کنند. من به زیارت نرفتم، زیرا نزد من به اثبات رسیده بود که آن امام‌زاده، در ری مدفون است.
یک باراهالی از من خواستند آنجا را زیارت کنم. پاسخ دادم: مزاری را که نمی‌شناسم، زیارت نمی‌کنم. به دلیل اعراض من، رغبت مردم هم به آن مکان کاهش یافت.
آن شب ناگاه سیدی بر من وارد شد، سلام کرد و نزدم نشست و گفت: یا مولانا! دیروز میهمان اهل قریه حمزه شدی و او را زیارت نکردی؟ گفتم: آری. فرمود: چرا؟ گفتم: چون او را نمی‌شناسم و اعتقاد دارم حمزه فرزند امام کاظم(ع) در ری است. فرمود: بسا چیزهاست که شهرت یافته، ولی اصالتی ندارد. این قبر حمزه نیست، بلکه مرقد ابو علی حمزه بن قاسم علوی عباسی از فرزندان حضرت ابوالفضل عباس(ع) است. او یکی از علمای اجازه و اهل حدیث بود و شرح حال نگاران وی را به علم و پارسایی ستوده‌اند.
چون صبح شد با مطالعه کتاب‌های رجالی متوجه شدم بیان آن سیّد درست است و این بقعه متعلق به ابوعلی حمزه بن قاسم علوی است.
وقتی که اهل قریه به دیدنم آمدند، آن سید در میانشان بود. از او تشکر کردم که سحر نزد من آمد و مرا از این حقیقت آگاه کرد. پرسیدم: این اطلاعات رااز چه کسی آموختی و مأخذ و مصدرش کجاست؟ او پاسخ داد: سوگند به خداوند که در این ساعت من نزد شما نیامده‌ام و امروز به محضرتان رسیدم و شب گذشته در بیرون روستا بودم.
من شکی ندارم آن شخصی که هنگام سحر تشریف آورد، حضرت صاحب الامر(عج) بوده است که از فرمایش ایشان ثابت می‌شود امام‌زاده حمزه در ری مدفون است.[۱۷]
پانویس
1.انس الکتبی الحسنی،ص۱۱۲
2.بحارالانوار، ج۴۸، ص۳۱۲
3.مستدرک الوسایل، محدث نوری، ج۱۳، ص۶۱۲ و۶۱۳
4.تحفهالازهار جلددوم،قسم دوم، ۳۲۲
5.منتهی الامال، ج۳ ص۱۵۶۷
6.منتهی الآمال، حاج شیخ عباس قمی، ج۳ ص۱۵۶۷
7.خاک پاکان، ص۳۱۴
8.امین، ج۶ ص۲۵۱
9.سراج الانساب، ۷۶
10.فخر رازی،۹۶؛ الفخری، ص۲۰
11.فخررازی، ۹۶؛ الفخری، ص۲۰
12.خاک پاکان، محمد حسین حسینی جلالی، ترجمه: قربانعلی اسماعیلی، ص۳۱۴
13.مراقد المعارف، حرزالدین، ج۱، ص۲۶۲ و۲۶۷
14.مراقد المعارف، حرزالدین،ج۴، ص۲۱۲
15.مراقد المعارف، حرزالدین ج۱۱، ص۶۳۴
16.کمونه حسینی، ترجمه عبدالعلی صاحبی، ص۱۲۹
17.محمد شریف رازی، ص۵۸ و ۵۹
منابع
امین سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶.
حسینی جلالی محمد حسین، خاک پاکان، ترجمه: قربانعلی اسماعیلی، ص۳۱۴.
رازی محمد شریف، اختران فروزان ری و تهران، ص۵۸و۵۹.
ضامن بن شدقم، تحفه الازهار، تحقیق کامل سلمان الجبوری، تهران، دفتر نشر مکتوب، ۱۳۷۸.
فخررازی، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه، قم، منشورات کتابخانه آیه الله مرعشی، ۱۴۰۹ق.
قمی شیخ عباس، منتهی الامال، تحقیق ناصرباقری بیدهندی، انتشارات دلیل، قم، ۱۳۷۹.
الکتبی الحسنی انس، الاصول فی ذریه البضه الرسول، مدینه، دارالمجتبی، ۱۴۲۰ق.
کمونه حسینی سید عبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان
صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، ص۱۲۹.
گیلانی، سیداحمدبن محمدبن عبدالرحمن، سراج الانساب، منشورات کتابخانه آیه الله مرعشی، قم، ۱۴۰۹.
مروزی الازورقانی اسماعیل، الفخری فی انساب الطالبین، قم، منشورات کتابخانه آیه الله مرعشی، ۱۰۴۹ق.
