آیه ۳ سوره مائده
«الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَهٍ غَیرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» امروز، (روز هجده ذىالحجّه سال دهم هجرى که حضرت على علیه السلام به فرمان خدا به جانشینى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله منصوب شد) کافران از (زوال) دین شما مأیوس شدند، پس، از آنان نترسید و از من بترسید. امروز دینتان را براى شما کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان «دین» برایتان برگزیدم. پس هرکه در گرسنگى گرفتار شود، بىآنکه میل به گناه داشته باشد، (مىتواند از خوردنىهاى تحریم شده بهره ببرد.) همانا خداوند، بخشنده مهربان است. (۳ مائده)
امام باقر علیه السلام فرمودند: «ولایت، آخرین فریضه الهى است سپس آیه «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» را تلاوت فرمودند»[۱]
بت ها، مجسمههایى بود که شکل داشت؛ امّا «نصب»، سنگهاى بىشکلى بود که اطراف کعبه نصب شده بود و در برابرش قربانى مىشد و خون قربانى را بر آن مىمالیدند.
در آیه ۱۰۹ سوره بقره، تمایل کفّار نسبت به انحراف مسلمانان از راه خودشان مطرح شده است. خداوند فرمان داد: شما اغماض کنید تا امر الهى برسد. پس مسلمانان منتظر حکم قاطعى بودند که کفّار را مأیوس سازد، تا اینکه آیه «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ… » نازل شد.
غدیر در قرآن
دو مطلب جداى از هم در این آیه بیان شده است، یک مطلب مربوط به تحریم گوشتهاى حرام، مگر در موارد اضطرار و مطلب دیگر مربوط به کامل شدن دین و یأس کفّار که این قسمت کاملًا مستقلّ است، به چند دلیل:
الف: یأس کفّار از دین، به خوردن گوشت مردار یا نخوردن آن ارتباطى ندارد.
ب: روایاتى که از طریق شیعه و سنى در شأن نزول آیه آمده، در مقام بیان جمله «الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا» و «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» است، نه مربوط به جملات قبل و بعد از آن، که درباره احکام مردار است.
ج: طبق روایات شیعه و سنّى، این قسمت از آیه: «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ …» پس از نصب علىّ بن ابىطالب علیهما السلام به امامت در غدیرخم نازل شده است.
د: غیر از دلائل نقلى، تحلیل عقلى نیز همین را مىرساند، چون چهار ویژگى مهم براى آن روز بیان شده است:
۱. روز یأس کافران، ۲. روز اکمال دین، ۳. روز اتمامنعمت الهى بر مردم، ۴. روزى که اسلام به عنوان «دین» و یک مذهب کامل، مورد پسند خدا قرار گرفته است.
حال اگر وقایع روزهاى تاریخ اسلام را بررسى کنیم، هیچ روز مهمى مانند: بعثت، هجرت، فتح مکّه، پیروزى در جنگها و … با همه ارزش‌هایى که داشتهاند، شامل این چهار صفت مهم مطرح شده در این آیه نیستند؛ حتّى «حجّهالوداع» هم به این اهمیت نیست؛ چون حج، جزئى از دین است، نه همهى دین.
* امّا بعثت، اوّلین روز شروع رسالت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله است که هرگز نمىتوان گفت روز اوّل بعثت، دین کامل شده است.
* امّا هجرت، روز هجرت پیامبر صلى الله علیه و آله به فرمان خداست، روز حمله کفّار به خانه پیامبر است، نه روز یأس آنان.
* امّا روزهاى پیروزى در جنگ بدر و خندق و … تنها کفّارى که در صحنه نبرد بودند، مأیوس مىشدند، نه همه کفار، در حالى که قرآن مىفرماید: «الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا …» همه کفّار مأیوس شدند.
* امّا حجّهالوداع که مردم آداب حج را در محضر پیامبر صلى الله علیه و آله آموختند، تنها حج مردم با آموزش پیامبر کامل شد، نه همه دین در حالى که قرآن مىفرماید: «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»
* امّا غدیرخم روزى است که خداوند فرمان نصب حضرت على را به جانشینى پیامبر صلى الله علیه و آله صادر کرد، تنها آن روز است که چهار عنوان ذکر شده در آیه «أَکْمَلْتُ، أَتْمَمْتُ، رَضِیتُ، یئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا» با آن منطبق است.
* امّا یأس کفّار، به خاطر آن بود که وقتى تهمت وجنگ و سوءقصد بر ضد پیامبر، نافرجام ماند، تنها امید آنها مرگ پیامبر صلى الله علیه و آله بود. نصب علىّ بن ابىطالب علیهما السلام به همه فهماند که اگر آن حضرت پسرى مىداشت، بهتر از على نبود و با مرگ او دین او محو نمىشود؛ زیرا شخصى چون علىّ بن ابىطالب علیهما السلام جانشین پیامبر صلى الله علیه و آله و رهبر امّت اسلام خواهد بود. اینجا بود که همه کفّار مأیوس شدند.
* امّا کمال دین، به خاطر آن است که اگر مقرّرات وقوانین کامل وضع شود، لیکن براى امّت و جامعه، رهبرى معصوم وکامل تعیین نشود، مقرّرات ناقص مىماند.
* امّا اتمام نعمت، به خاطر آن است که قرآن بزرگترین نعمت را نعمت رهبرى و هدایت معرّفى کرده است، اگر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از دنیا برود و مردم را بىسرپرست بگذارد، کارى کرده که یک چوپان نسبت به گله نمىکند. چگونه بدون تعیین رهبرى الهى نعمت تمام مىشود.
* امّا رضایت خداوند، براى آن است که هرگاه قانون کامل و مجرى عادل بهم گره بخورد، رضایت پروردگار حاصل مىشود.
اگر هر یک از اکمال دین، اتمام نعمت، رضایت حقّ و یأس کفّار به تنهایى در روزى اتفاق افتد، کافى است که آن روز از «ایام اللّه» باشد. تا چه رسد به روزى مثل غدیر، که همه این ویژگىها را یک جا دارد. به همین دلیل در روایات اهل بیت علیهم السلام عید غدیر از بزرگترین اعیاد به شمار آمده است.
آثار اشیا، گاهى مترتّب بر جمع بودن همه اجزاى آن است، مثل روزه که اگر یک لحظه هم پیش از اذان، افطار کنیم، باطل مىشود، از این جهت کلمه «تمام» به کار رفته است: «أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَى اللَّیلِ» و گاهى به گونهاى است که هر جزء، اثر خود را دارد، مثل تلاوت آیات قرآن که کمالش در تلاوت همه آن است و هر قدر هم خوانده شود، ثواب دارد. گاهى بعضى اجزا به گونهاى است که اگر نباشد، یک مجموعه ناقص است، هر چند همه اجزاى دیگر هم باشد، مثل خلبان و راننده که هواپیما و ماشین بدون آنها بىثمر و بىفایده است.
رهبرى و ولایتِ حقّ هم چنین است، چون انسان را با خدا گره مىزند و بدون آن، آفریدهها و نعمتها به نقمت تبدیل مىشود و انسان را به خدا نمىرساند.
پیامهایی از آیه ۳ سوره مائده
۱- مهمترین روزنه امید کفّار، مرگ پیامبر بود که با تعیین حضرت على علیه السلام به رهبرى، آن روزنه بسته شد. «الْیوْمَ یئِسَ …»
۲- اگر دشمن خارجى هم شما را رها کند، دشمن داخلى وجود دارد که باید با خشیت از خدا به مقابله با او رفت. «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ»
۳- کفّار از دینِ کامل مىترسند، نه از دینى که رهبرش تسلیم، جهادش تعطیل، منابعش تاراج و مردمش متفرّق باشند. «الْیوْمَ یئِسَ … الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»
۴- اگر کفّار از شما مأیوس نشدهاند، چه بسا نقصى از نظر رهبرى در دین شماست. الْیوْمَ یئِسَ … الْیوْمَ أَکْمَلْتُ
۵- دین بدون رهبر معصوم، کامل نیست. «أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»
۶- قوام مکتب به رهبرى معصوم است و تنها با وجود آن، کفّار مأیوس مىشوند، نه با چیز دیگر. «الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا … الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»
۷- همه نعمتها بدون رهبرى الهى ناقص است. «الْیوْمَ … أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی»
۸- نصب على علیه السلام به امامت، اتمام نعمت است، «أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی» و رها کردن ولایت او کفران نعمت و ناسپاسى نعمت و عواقب بدى دارد.[۲] «فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یصْنَعُونَ»
۹- اسلام بىرهبر معصوم، مورد رضاى خدا نیست. الْیوْمَ … رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ
پی نوشت
[۱] . کافى، ج ۱، ص ۲۸۹
[۲] . نحل، ۱۱۲
منبع: فارس