1. قسمت اول

محمد بن عثمان عَـمری

(متوفای ۳۰۵ق) دومین نایب از نُواب اربعهٔ امام دوازدهم شیعیان پس از پدرش عثمان بن سعید است. او ابتدا وکیل امام زمان و از دستیاران پدر بود و پس از وفات پدر، قریب به چهل سال (۲۶۵–۳۰۵ق) نیابت امام زمان ^{عجل الله تعالی فرجه الشریف} را در عصر غیبت صغری بر عهده داشت. با اینکه در روایت امام عسکری ^{علیه السلام} و نامه امام زمان(عج)، به نیابت محمد بن عثمان تصریح شده بود، برخی از وکلای سازمان وکالت ائمه در نیابت او تردید و بعضی ادعای نیابت کردند. محمد بن عثمان دستیارانی داشت که در اداره سازمان وکالت با او همکاری می‌کردند. او دارای تألیفاتی در فقه بود و از وی روایاتی درباره حضرت مهدی(عج) روایت شده است. ادعیه مشهوری چون سمات، افتتاح و زیارت آل‌یاسین نیز توسط او نقل شده است.

محمد بن عثمان پس از پدرش عثمان بن سعید دومین نایب از «نواب چهارگانه» امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. او نزدیک به پنجاه سال، وکالت امام عسکرى علیه السلام و امام مهدى علیه السلام را به عهده داشت.

• زندگی‌نامه

درباره تاریخ ولادت محمد بن عثمان عمری، زمانی مشخص نشده است. نام او در منابع دینی، محمد فرزند عثمان بن سعید (نایب اول امام مهدی(عج) ) ذکر شده و کنیه‌اش «ابوجعفر» است. او از قبیله بنی اسد بود.[۱] هیچ کنیه دیگری در کتاب‌های حدیثی و رجالی برای او ذکر نشده است.[۲]

چند لقب برای او بیان شده است: گاهی او را «عَمْری»[۳] گفته‌اند که در بیشتر کتاب‌های رجالی و روایی آمده است. گاهی نیز لقب وی را «اسدی»[۴] نوشته‌اند و گاهی او را «کوفی»[۵] خوانده‌اند. «سمان»[۶] و «عسکری»[۷] نیز از القاب او ذکر شده است. او در عراق به «خلّانی» معروف است.[۸]

• وفات

بنابر نقل روایات، محمد بن عثمان زمان مرگ خویش را پیشگویی کرد و دو ماه پیش از وفات خود، از آن خبر داد. راوی، در دیداری که با او داشته، از محمد بن عثمان پرسیده که چرا برای خود قبر حفر کرده‌ای؟ و او گفته است که من مأمورم کارهای خود را جمع کنم و دو ماه بعد از دنیا خواهم رفت.[۹]

وفات نائب دوم در روز آخر جمادی الاول سال ۳۰۵ق رخ داد.[۱۰] پیکرش در بغداد، تشییع و در کنار مقبره پدرش به خاک سپرده شد.[۱۱]  آرامگاه ایشان در یکی از میادین مهم و مرکزی شهر بغداد به نام «ساحه الخلاّنی»، درون مسجدی به نام «جامع الخلانی» قرار دارد. بر روی قبر وی، ضریحی نقره‌ای و گنبدی بلند با کاشی‌های سبز برقرار است.

طبق وصیت محمد بن عثمان و بر اساس دستور امام زمان(عج)، حسین بن روح نوبختی در دارالنیابه بغداد حضور یافت و جانشین او شد.[۱۲]

• وکالت و نیابت امام زمان

امام حسن عسکری(ع) به وکالت و نیابت محمد بن عثمان از امام مهدی(عج) تصریح کرده بود. هنگامی که گروهی از شیعیان یمن در شهر سامرا نزد امام عسکری حاضر شدند، امام(ع)، عثمان بن سعید پدر محمد بن عثمان را احضار کرد و بر وکالت و وثاقت محمد شهادت داد و او را وکیل مهدی(عج) خواند.[۱۳]

شیخ طوسی در کتاب الغیبه، روایتی نقل کرده که بر اساس آن، محمد بن عثمان و پدرش، عثمان بن سعید، هر دو ثقه و مورد اعتماد امام حسن عسکری(ع) بوده‌اند. بنابر این روایت، امام حسن عسکری(ع) تصریح کرده است: هر چه برسانند از طرف من می‌رسانند و هر چه گویند از من است. به حرف آنان گوش بده و از آنان پیروی کن که آنان ثقه و امین من هستند.[۱۴]

امام مهدى علیه السلام نیز او را با واژه هایى همچون «ثقتى»[۱۵] توصیف نموده است. او از جمله افرادى است که معتمد امام عسکرى علیه السلام بوده و ایشان، فرزندش امام مهدى علیه السلام را بدانان نمایانده است.[۱۶]

• مدت نیابت

شیخ طوسی در الغیبه تصریح کرده که مدت نیابت محمد بن عثمان، نزدیک به پنجاه سال بوده،[۱۷] اما سید محمد صدر این ادعا را نادرست دانسته، چون به باور او، وفات محمد بن عثمان در سال ۳۰۵ق اتفاق افتاده و با شهادت امام حسن عسکری(ع) ۴۵ سال فاصله دارد و از آنجا که نایب اول (پدر او) حدود ۵ سال نیابت داشته، نیابت نایب دوم، حدود چهل سال خواهد بود، نه پنجاه سال.[۱۸]

• مخالفان مدعیان دروغین نیابت

پس از مرگ عثمان بن سعید عده ای در نیابت محمد بن عثمان تردید کردند و به دروغ ادعای نیابت کردند و او در کنار انجام وضایف نیابت باید با این افراد نیز مبارزه می کرد.

کسانی که پس از وفات عثمان بن سعید، در نیابت محمد تردید کردند و خود، مدعی نیابت شدند، عبارتند از:

1. حسن شریعی
2. محمد بن نصیر نمیری
3. احمد بن هلال عبرتائی
4. محمد بن علی بن بلال
5. محمد بن احمد بن عثمان معروف به ابوبکر بغدادی
6. اسحاق احمر
7. باقطانی
8. حسین بن منصور حلاج[۱۹]

• وضعیت دوره نیابت

از حوادث مهم دوران نیابت محمد بن عثمان، قیام صاحب زنج و ظهور قرامطه بود. از آنجا که صاحب زنج، نسب خود را به زید، فرزند امام سجاد(ع) می‌رساند، بخشی از علویان به او پیوستند.[۲۰] محققان معتقدند صاحب زنج به دروغ خود را علوی معرفی کرد و در نسب و عمل به دور از اهل بیت بوده است.[۲۱] امام حسن عسکری(ع) نیز صاحب زنج را به دور از اهل بیت دانست.[۲۲]

فرقه قرامطه به عنوان شاخه‌ای از فرقه اسماعیلیه، نیز به شیعه ارتباط داشت و این ارتباط می‌توانست مشکلاتی را برای امامیه ایجاد کند. به نقل جاسم حسین، تبلیغات قرامطه در رابطه با قیام قائم، حکومت را تحریک می‌کرد تا فعالیت‌های آنها را با غیبت امام دوازدهم مرتبط بداند و آن را به عنوان مرحله آمادگی برای قیام مهدی تلقی کند. وی معتقد است توقیعی که از سوی امام زمان(عج) در لعن ابوالخطاب برای محمد بن عثمان صادر شد، ناظر به خطر قرامطه و برای نهی شیعیان از هر گونه ارتباط با آنان بوده است[۲۳].

مقاله قدیمی مجمع جهانی شیعه شناسی: سفیران چهارگانه (خاص) – محمد بن عثمان بن سعید عمری

قسمت دوم لینک را کلیک کنید

___________________________________________

[۱] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۳۴۴.

[۲] غفارزاده، زندگانی نواب خاص امام زمان، ۱۳۷۹ش، ص۱۵۵.

[۳] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۰۸.

[۴] مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۴۹.

[۵] مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۴۹.

[۶] صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۴.

[۷] ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۶ق، ج۸، ص۱۰۹.

[۸]  سایت المومّل – سفراء ونواب الإمام المهدی

[۹] طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۴. و مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۳۵۱.

[۱۰] طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۶.

[۱۱] ره‌توشه عتبات عالیات، ص۳۷۸

[۱۲] ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ص۲۲۳.

[۱۳] طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۵۶.

[۱۴] طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۴۳.

[۱۵] شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص ۳۴۵ ح ۶۲۳ .

[۱۶] الکافى : ج ۱ ص ۳۳۰ ، الغیبه ، طوسى : ص ۲۴۳ ح ۲۰۹ .

[۱۷] طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۶.

[۱۸] صدر، تاریخ الغیبه، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۰۴.

[۱۹] غفارزاده، زندگانی نواب خاص امام زمان، ص۱۷۹. و جباری، سازمان وکالت، ج۲، ص۶۹۴-۷۰۷.

[۲۰] جاسم حسین، تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۵و۱۷۶.

[۲۱]  مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۳، ص۱۹۷.

[۲۲]  ابن‌شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۴۲۹

[۲۳] جاسم حسین، تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۷و۱۷۸.