۲- قسمت دوم
محمد بن عثمان عَـمری
-
شیوه فعالیت
محمد بن عثمان برای آنکه بتواند وظایف سفارت را به دور از هرگونه حساسیت‌زایی برای مخالفان انجام دهد، تقیه می‌کرد. او چنین وانمود می‌کرد که تصور حکومت عباسی درباره جانشین نداشتن امام عسکری(ع) درست است و به وکلای خود سفارش می‌کرد که فعالیت‌های خود را با رعایت تقیه انجام دهند و مبادا اسم امام دوازدهم به میان آید، تا بدین وسیله ذهنیت حکومت به حال خود باقی بماند. این موضع‌گیری محمد بن عثمان برای آن بود تا حکومت آسوده‌خاطر باشد که شیعیان رهبر ندارند و قیام نمی‌کنند.[۱]
-
کارگزاران و یاران
در دوران نیابت محمد، افرادی در دستگاه وکالت با او همکاری می‌کردند. برخی نماینده او در بعضی مناطق و عده‌ای هم شاگرد او بودند و از او حدیث نقل می‌کردند. گفته شده که در بغداد، ده نفر زیر نظر او امور را اداره می‌کردند که یکی از آنان حسین بن روح بود که بعدها سومین نائب امام زمان(عج) شد.[۲] اسامی برخی از آنها از این قرار است:
- اسحاق بن یعقوب
- جعفر بن عثمان مدائنی
- محمدبن همام بغدادی
- عبدالله بن جعفر حمیری
- قاسم بن علاء
- محمد بن ابراهیم مهزیار
- علی بن احمد دلال قمی
- غیاث بن اسید
- احمد بن ابراهیم نوبختی[۳]
-
مبارزه فرهنگی با شبهات اعتقادی
حرکت دیگری که در این زمان در جهت تقویت جنبه اعتقادی شیعیان در مقابل شبهات و القائات عقیدتی، که از ناحیه فرقه‌های دیگر و مخالفان ابراز می‌شد، صورت گرفت، تبیین عقاید امامیه در قالب ادعیه بود. گذشته از توقیعاتی که از ناحیه امام علیه السلام صادر می‌شد و در آن پاسخ پرسش‌های اعتقادی شیعیان ذکر می‌شد، بیان دعاهایی که دربردارنده اعتقادات صحیح تشیع بود، می‌توانست جنبه آموزشی سازنده‌ای برای جو عمومی جامعه شیعه داشته باشد. دعاهای مذکور از ناحیه امام علیه السلام و از طریق نایبان خاص به مردم می‌رسید. از جمله این ادعیه، دعای معروف رجبیه است که در ضمن نامه‌ای به دست محمد بن عثمان عمری رسید و در آن تاکید شده بود که آن را در هر روز ماه رجب بخوانند.
در این مناجات، که چندان طولانی نیست، گذشته از مطالبی که در باب توحید و صفات الهی از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام بیان شده، در فرازهایی از آن به ذکر مسائل اصلی امامت، که در این زمان مردم با آن مواجه بودند، پرداخته شده است و در ضمن آن ائمه معصومین علیهم السلام به عنوان حجت‌های الهی و والیان امور مردم معرفی شده‌اند که ارکان توحید و خداشناسی هستند و خدا را تنها از طریق ایشان می‌توان شناخت. همچنین این مناجات به نظام ولی‌اللهی و ولایت الهی ایشان اشاره دارد و در عین حال از هرگونه شبهه غلو درباره ائمه علیهم السلام، با بیان این که ایشان بندگی و مخلوقات خداوند هستند و همه امورشان به دست اوست، جلوگیری کرده است. از جمله این دعاها دعای مفصل دیگری نیز توسط محمد بن عثمان عمری به شیعیان آموخته شد که به “دعای در زمان غیبت” معروف شد.
درباره این دعا تصریح نشده که از ناحیه امام علیه السلام به محمد بن عثمان رسیده است، لیکن بعید می‌نماید که وی آن را از جانب خود بیان کرده و به شیعیان آموخته باشد. در دعای مذکور به برخی موارد چون مباحث خاص امامت و معرفت‌شناسی، مقوله غیبت که اساسی‌ترین مسئله اعتقادی در این زمان بوده، توجه و به عنوان امری الهی که به اذن پروردگار صورت گرفته، تلقی شده است، وجود امام زنده غایب، طولانی شدن غیبت امام، وقوع فتنه‌ها و دشواری‌های بسیار بر شیعیان و درخواست از خداوند برای اتمام دوران غیبت امام و رفع ظلم و ستم فراگیر دشمنان دین از خدا اشاره می‌شود و نیز از خدا طلب می‌کند که ایمان و یقین شیعیان را به وجود امام غایب، در این دوران سخت، افزایش دهد و آنان را از یاوران آن حضرت و تقویت‌کنندگان حکومت وی در ایام ظهورش قرار دهد.
به نظر می‌رسد فرازهای عالی و پرمعنای این دعا می‌توانسته است نقش بسزایی در حفظ و تحکیم عقاید عامه شیعه داشته باشد؛ به طوری که محمد بن عثمان بر خواندن مداوم آن تاکید می‌ورزید. دوران حساس و طولانی نیابت محمد بن عثمان تا زمان وفات وی در سال ۳۰۵ قمری ادامه یافت. او طی این دوران در عین رعایت جوانب احتیاط و تقیه، فعالیت‌های ارزنده‌ای در هدایت جامعه شیعه و سازماندهی سیستم وکالت انجام داد.[۴]
-
جایگاه علمی و روایی
شیخ طوسی در کتاب‌های رجال و الغیبه، محمد و پدرش را وکیل امام زمان(عج) دانسته که دارای منزلتی بزرگ بودند و سخنان آنها را مورد وثوق و اطمینان دانسته است.[۵] علامه حلی هم در کتاب رجالی خود، انتصاب محمد بن عثمان به سمت نیابت امام زمان را به معنای جایگاه والای او دانسته است.[۶] مامقانی در تنقیح المقال، جایگاه والای او را چنان مشهور دانسته که احتیاج به توضیح یا اقامه برهان ندارد.[۷] سید ابوالقاسم خویی نیز در معجم رجال الحدیث، روایاتی را که در شأن و عظمت او آمده کافی می‌داند.[۸]
-
روایات و آثار
از محمد بن عثمان، روایاتی درباره امام زمان(عج) نقل شده است؛ از جمله درباره تولد حضرت مهدی(عج)[۹] ، حرام بودن ذکر نام او در عصر غیبت صغری[۱۰] و ملاقات‌ها و دیدارهای او با امام مهدی،[۱۱]دعای سمات، دعای افتتاح و زیارت آل یاسین، هم ادعیه‌ای هستند که از طریق محمد بن عثمان نقل شده است.[۱۲] او همچنین برخی روایات را از پدرش عثمان بن سعید نقل کرده است.
محمد بن عثمان، تألیفاتی هم در فقه داشته که حاوی احادیثی از امام عسکری(ع) و حضرت مهدی(عج) است. از جمله این کتاب‌ها، «کتاب الاشربه» بود. به گفته ام کلثوم دختر ابوجعفر، این کتاب در وقت وصیت محمد بن عثمان، به حسین بن روح (نایب سوم) رسید و در دست او بود. چنانکه ابونصر گفته، این کتاب پس از حسین بن روح به ابوالحسن سَمَری(نایب چهارم) رسید.[۱۳]
منبع:ویکی شیعه ودانشنامه اسلامی
قسمت اول لینک را کلیک کنید
___________________________________________
[۱] جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۱۶۹. و غفار زاده، زندگانی نواب خاص امام زمان، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۷.
[۲] جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۰.
[۳] ره توشه عتبات عالیات، ص۳۷۳-۳۷۴.
[۴] اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری، حسن حسین‌زاده شانه‌چی
[۵] طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۴۴۷. و طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۴۳.
[۶] حلی، خلاصه الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۲۵۰.
[۷] مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۴۹.
[۸] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۷، ص۲۹۴.
[۹] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۱۶.
[۱۰] صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۳. و مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۳۳.
[۱۱] صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۵ و مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۲.
[۱۲] طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۱۷.
[۱۳] طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۳.