کتاب و قلم سابقه هزار و چهار صد ساله با غدیر دارند.از روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله در صحرای غدیر امیر المؤمنین علیه السلام را به عنوان جانشین خود به جهانیان معرفی کرد،کار حفظ و ثبت آن نیز آغاز شد و در هر زمانی حقایق آن به گونه‌ای انعکاس یافت.از قرن اول هجری،همگام با روایت سینه به سینه غدیر،کتاب نیز نقش خود را در نقل آن برای نسلهای بعد ایفا کرد و پرونده پر افتخار غدیر را باز نگه داشت،و از قرن دوم کتاب و کتابت به صورتی جدی در مورد آن به کار گرفته شد.غدیر که کتاب ولایت امیر المؤمنین علیه السلام و حد فاصل بین دوستان و دشمنان اهل بیت علیهم السلام است،با بکارگیری قلم،از دست دشمنان مصون ماند و کسی نتوانست مانع این حقیقت بزرگ شود،به طوری که مؤلفین بزرگی از غیر شیعه هم درباره غدیر کتابهایی نوشتند.با این همه باید اذعان داشت جای کتابهایی در حد عظمت غدیر همچنان خالی است و مقام بلند غدیر اقتضای بیش از این دارد.
غدیر در فرهنگ اسلاماز روز رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله تا پایان قرن اول هجری ثبت و تدوین احادیث و تاریخ اسلام از طرف غاصبین خلافت ممنوع اعلام شده و مجازاتهای سختی برای اقدام کنندگان به چنین مهمی در نظر گرفته شده بود.علت اصلی این نقشه جلوگیری از ثبت مطالبی چون واقعه غدیر بود که با اساس حکومت غاصبین منافات داشت.اکنون باید دید غدیر چگونه از این گذرگاه تاریک گذشته و خود را به نسلهای آینده مسلمین رسانده است.آنانکه که با گذشت هفتاد روز غدیر را به فراموشی سپردند و صاحب غدیر یعنی امیر المؤمنین علیه السلام را خانه‌نشین کردند چگونه باور می‌کنند که امروز نام غدیر در سراسر جهان شناخته شده و اینک جشن چهاردهمین قرن خود را پشت سر گذاشته باشد؟با چنان دشمنان پر قدرتی که غدیر دارد و با چنان جاهلان فراموشکاری که نخواستند آن را به یاد بیاورند و از گواهی دادن به یک کلمه درباره آن ابا کردند،ولی اینک میلیاردها کلمه در وصفش به رشته تحریر در آمده و نور آن در جهان معرف بزرگ مذهب اهل بیت علیهم السلام است.با آنکه هر یک از صد و بیست هزار مخاطب پیامبر صلی الله علیه و آله که در غدیر خم حضور داشتند باید در راه ثبت و ضبط آن واقعه بزرگ اقدامی می‌کردند و نکردند،و با آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش اکید کرده بود که پیام غدیر را به نسلهای آینده برسانید و اختناق حکومت‌ها مانع از آن شد،ولی باز فرهنگ غنی اسلام پر از نام غدیر است و در کتب تاریخ و حدیث اسلامی در هر کجا و هر زمان که تألیف شده باشد نور غدیر قابل کتمان نبوده است.همه این‌ها نظر عنایت الهی است و او حافظ غدیر است که خود آن را نازل کرده است.اگر دین با غدیر تکمیل شده و نعمت پروردگار با ولایت به درجه کمال خود رسیده،نگهدارنده‌اش نیکو نگاه خواهد داشت،و دشمن عاجزتر از آن است که در مقابل ذات الهی آهنگ مخالف برافرازد .رسوخ غدیر در جهات مختلف دین در حدی است که در موضوعات متعددی مورد بحث قرار گرفته است .در کتب حدیثی به عنوان سند و متن آن،در کتب تاریخی به عنوان مهم‌ترین واقعه اسلام،در کتب کلامی به عنوان مؤثرترین بحث اعتقادی که همان ولایت و خلافت است،در کتب تفسیر به عنوان تفسیر آیاتی که به خلافت برمی‌گردد،در کتب لغت به عنوان معنای کلمه«مولی»و در کتب ادب و شعر به عنوان قطعه زیبای تاریخ اسلام که در قالب نظم و نثر ارائه شده است.
تبلیغ گسترده غدیر با فرهنگ مکتوبدر یک نگاه به فرهنگ مکتوب غدیر،جلوه‌های آن را به صورتهای مختلفی می‌بینیم.کتابهای بزرگ و کوچک،جزوه‌ها،بروشورها،مقالات مجلات و روزنامه‌ها،برنامه‌های علمی کامپیوتری،خطاطی‌های زیبا در کاشی‌ها و تابلوها و به صورت کارت‌ها و پوسترها.این روند هر ساله اوج بیشتری از خود نشان می‌دهد،و در ظل عنایت حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله فرجه آثار عمیق خود را در ابلاغ پیام غدیر به اثبات رسانده است.
اولین کتابها در موضوع غدیرسه کتاب را باید به عنوان اولین کتابهایی نام برد که ماجرای غدیر را ثبت کرده‌اند:۱.«کتاب علی علیه السلام»،که نوشته امیر المؤمنین علیه السلام از املای پیامبر صلی الله علیه و آله است،و این کتاب از ودایع امامت است که جز معصومین علیهم السلام کسی به آن راه ندارد.شخصی به نام«معروف»خدمت امام باقر علیه السلام رسید و داستان غدیر را به نقل از ابی الطفیل برای حضرت نقل کرد.حضرت آن را تأیید کرد و فرمود:«این مطلب را در کتاب علی علیه السلام دیده‌ایم و نزد ما صحیح است». (1)2.اولین کتاب از تألیفات بشری که مسئله غدیر را در خود ثبت کرده«کتاب سلیم بن قیس الهلالی»است .این کتاب که در سالهای اولیه بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله تألیف شده و مؤلف آن در سال ۷۶ هجری در گذشته،دور از چشم غاصبین خلافت در موارد مختلف کتاب خود مسئله غدیر را آورده و حتی در یک حدیث مستقل ماجرای غدیر را به طور کامل منعکس نموده است.این یادگار هزار و چهار صد ساله هم اکنون موجود است و متن عربی و ترجمه فارسی و اردو و انگلیسی آن بارها چاپ شده است. (۲)۳.اولین کتاب مستقلی که در موضوع غدیر تألیف شده،«خطبه النبی صلی الله علیه و آله یوم الغدیر»،از عالم بزرگ ادبیات عرب خلیل بن احمد فراهیدی متوفای سال ۱۷۵ است که خطبه مفصل پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر را آورده است.اگر چه این کتاب امروزه مفقود است،ولی نام و خصوصیات آن در تاریخ ثبت شده است. (۳)
مراحل چهارگانه فرهنگ غدیر در تاریخمسیر فرهنگی غدیرـکه چهارده قرن را پشت سرگذاشته استـبه طور کلی‌می‌توان در چهار مرحله ترسیم نمود:
مرحله اول:روایتدر طول قرن اول هجری که تدوین معارف اسلام ممنوعیت رسمی داشت و اگر هم کتابی نوشته می‌شد مخفیانه بود و یا اگر نوشته‌ای مجوز پیدا می‌کرد فقط اراجیف غاصبین خلافت بود که انتشار می‌یافت،در چنان جوی بهترین کتاب برای غدیر سینه‌های امین و حافظه‌های قوی افراد بود که به خوبی توانست این راه صد ساله را بپیماید و این ودیعه آل محمد علیهم السلام را در خود حفظ کند. بیش از صد و بیست نفر از صحابه و عده بسیاری از تابعین،واقعه غدیر را در محافل بیان می‌کردند و آن را به نسلهای بعد از خود انتقال می‌دادند.به طوری که زید بن ارقم و حذیفه بن یمان متن کامل خطبه غدیر را که بیش از یک ساعت به طول انجامیده،حفظ کرده و برای مردم بازگو کرده‌اند.از سوی دیگر صاحب غدیر امیر المؤمنین علیه السلام برای اتمام حجت و برای آنکه نسلهای آینده راه خود را بیابند،در اجتماعات مختلف مردم و در مناسبت‌ها و فرصتهای گوناگون حتی در بحبوحه جنگ صفین مسئله غدیر را مطرح می‌ساخت و درباره آن از شاهدان عینی اقرار می‌گرفت .فاطمه زهرا علیها السلام در عمر کمتر از سه ماهه خود پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بارها جریان غدیر را برای مردم متذکر شد و تعجب خود را از چنین جو ظلمانی فرهنگی اعلام فرمود.ائمه علیهم السلام نیز از هر فرصت مناسبی برای تبلیغ پیام غدیر استفاده کرده و آن را برای مردم بیان می‌کردند،تا آنجا که امام باقر علیه السلام متن کامل خطبه غدیر را برای مردم بازگو فرمود و امام رضا علیه السلام مناظراتی در این باره برقرار نمود.از سوی دیگر اصحاب ائمه علیهم السلام حاملان پیام غدیر بودند،و در حضور امامان علیهم السلام اقدام به حفظ و نشر غدیر نمودند.شعر شاعران نیز نقش مهمی در حفظ غدیر در طول زمانهای ظلمانی داشته چه آنکه قالب شعر محفوظ‌تر است و مردم علاقه خاصی به آن دارند.از ساعتی که خطبه پیامبر صلی الله علیه و آله پایان یافت حسان بن ثابت اولین شعر را در حضور آنحضرت سرود و دلیل روشنی شد تا شاعران در طول چهارده قرن با هنر خود غدیر را حفظ کنند و به راحتی به نسلهای بعد برسانند.این‌ها شکلهای مختلف فرهنگی بود که غدیر را در قرن اول حفظ کرد و البته این طرق در قرنهای بعد نیز ادامه یافت.تنها اثر مکتوبی که در قرن اول درباره غدیر شناخته شده همان«کتاب سلیم»است که ذکر شد.
مرحله دوم:از روایت به تألیفاز اوایل قرن دوم هجری که تدوین معارف دینی رسما آزاد اعلام شد،تبلیغ غدیر نیز شکلی تازه به خود گرفت و کم کم از شکل روایت به صورت تألیف در آمد.در اواسط قرن دوم اولین تألیف مستقل درباره غدیر را می‌بینیم که از فراهیدی است.در ادامه این راه کتابهای مختلفی به صورت مستقل یا ضمنی در موضوع غدیر تدوین شد.ابو المعالی جوینی از قرن پنجم می‌گوید:در بغداد در دست صحافی کتابی دیدم که بر جلد آن نوشته بود:«جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه،و بعد از این جلد بیست و نهم خواهد بود»!!همچنین ابن کثیر دمشقی می‌گوید:«کتابی در دو جلد ضخیم دیدم که محمد بن جریر طبری احادیث غدیر خم را در آن جمع‌آوری کرده بود»! (4)آنچه در این مرحله مشهود است اینکه اکثر کتب،مربوط به اسناد و رجال خطبه است و هدف اول مؤلفین استحکام اصل مطلب بوده است.آنان که جو خاص فرهنگی را به خوبی لمس می‌کردند در مرحله اول دست به کار محکم‌کاری در اسناد و حفظ متون شدند تا نسلهای آینده مدارک لازم برای تحقیق و موشکافی و بحث و بررسی داشته باشند.این دوران در طول قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم اوج خاص داشته و حق آن به خوبی ادا شده است.
مرحله سوم:تحقیق در سند و متناز قرن چهارم تحقیق و بحث در متن و سند حدیث غدیر آغاز شده و قطعه اصلی خطبه غدیر که جمله«من کنت مولاه فهذا علی مولاه»است در مناظرات مطرح شده،و رجال اسناد و ناقلین حدیث غدیر نیز به دقت مورد بررسی قرار گرفته‌اند.کتب شیخ صدوق و سید مرتضی و شیخ مفید بهترین شاهد بر این مدعا هستند.این تحقیقات در قرنهای چهارم و پنجم و ششم اوج داشته و تا سال هزار همچنان پیش رفته،و آثار برجسته‌ای از این قرون در دست است.
مرحله چهارم:شکوفائی علمی غدیراز اوائل قرن یازدهم هجری تا امروز با ایجاد میدان باز علمی،محققین و اندیشمندان اسلام تألیفات بسیار مهمی درباره غدیر تألیف کرده و به خوبی از زحمات هزار ساله نتیجه‌گیری نموده‌اند.در این دوران تمام جوانب غدیر مورد جمع و بررسی و تحقیق قرار گرفت.ارتباط غدیر با قرآن،بحثهای مفصل در اسناد غدیر،بررسیهای عمیق در متن حدیث غدیر،جمع‌آوری و تدوین اشعار مربوط به غدیر و جوانب دیگر آن مورد توجه خاص واقع شد و در هر مورد کتابهایی تدوین گردید.تحقیقات بزرگانی همچون قاضی شوشتری،علامه مجلسی،شیخ حر عاملی،سید هاشم بحرانی،میر حامد حسین هندی،علامه امینی و بسیاری دیگر از علما،بهترین شاهد این مدعا است.علامه مجلسی نیمی از یک جلد از«بحار الانوار»را به مسئله غدیر اختصاص داده است.سید هاشم بحرانی کتابی مستقل بنام«کشف المهم»تألیف نموده است.سید حامد حسین هندی در ۱۰ جلد ۴۰۰ صفحه‌ای از کتاب«عبقات الأنوار»به بحثهای تحقیقی درباره غدیر پرداخته است.علامه امینی طی ۱۱ جلد کتاب«الغدیر»جوانبی از آن و نیز کلیه شعرای غدیر و شعرهای آنان را جمع‌آوری نموده و مطالب مهمی درباره آن‌ها آورده است.کتابهایی از قبیل«التکمیل»از سید مرتضی حسین و«الغدیر فی الإسلام»از شیخ محمد رضا فرج الله نیز نمونه‌های دیگری از این تحقیقات علمی هستند.بدین امید که در آینده‌های نزدیک شاهد کتابی به عظمت غدیر باشیم که به عنوان یک مجموعه پر محتوی،همه مطالب مربوط به غدیر را در خود جمع کرده باشد و این آبروی ابدی اسلام را آن طور که هست در معرض دید جهانیان قرار دهد.
کتابنامه‌های غدیرمعرفی کتابهایی که طی چهارده قرن درباره غدیر تألیف شده به دو صورت دیده می‌شود:
الف.کتابشناسی ضمنیبا توجه به اهمیت خاص غدیر در اسلام و ارتباط مستقیم آن با مسئله امامت و خلافت،از دیر زمان علمای بزرگ به اهمیت کتب مربوط به غدیر توجه داشته‌اند.در این راستا شیخ محمد بن علی بن شهرآشوب از قرن ششم در کتاب مناقب آل ابی طالب:ج ۳ ص ۲۵،و سید بن طاووس از قرن هفتم در کتاب اقبال الاعمال:ص ۴۵۳ـ۴۵۴،اقدام به معرفی تعدادی از کتابهای مربوط به غدیر نموده‌اند.در سده اخیر که مسئله کتابشناسی رسما مطرح شده اولین قدم را علامه حاج آقا بزرگ تهرانی برداشته و کتابهای بسیاری در ارتباط با غدیر در کتاب«الذریعه»معرفی نموده است.بعد از ایشان هم کسانی که تألیفات مهمی درباره غدیر داشته‌اند کتب مربوط به غدیر را معرفی کرده‌اند که شرح آن چنین است:۱.الذریعه،آقا بزرگ تهرانی:ج ۱۶ ص ۲۸ـ۲۵،و موارد دیگر.۲.الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب،عبد الحسین امینی:ج ۱ ص ۱۵۲ـ .۱۵۷۳.الغدیر فی الإسلام،محمد رضا فرج الله:ص ۵ـ .۷۴.پیامی بزرگ از بزرگ پیامبران،حسین عماد زاده:ص .۴۵۵.امام شناسی،سید محمد حسین حسینی تهرانی:ج ۷ ص ۱۵۶ـ .۱۶۲۶.در صحنه غدیر،محمد مهدی رکنی:ص ۴۰ـ .۴۱۷.معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت علیهم السلام،عبد الجبار رفاعی:ج ۶ ص ۱۹۰ـ۲۲۰ و موارد دیگر.۸.تجلی ولایت در خطبه غدیر،مهدی جعفری،ص ۷۸ـ .۹۰۹.نگرشی بر غدیر خم،عبد الصالح انتصاری،ص ۸۵ـ .۸۶۱۰.الغدیر(مجله اردو)،مقاله ۴:«غدیر شماریات کراجالی مین»،سید مسعود عابدی.۱۱.الثقلین(مجله اردو)،شماره ۲(آوریلـژوئن ۱۹۹۸).
ب.کتابشناسی مستقل۱.الغدیر فی التراث الإسلامی،علامه سید عبد العزیز طباطبائی.اولین قدم به عنوان کتابشناسی مستقل غدیر را علامه فقید سید عبد العزیز طباطبائی در کتاب«الغدیر فی التراث الإسلامی»برداشته،و به حق کاری عظیم در احیای فرهنگ غدیر به انجام رسانده است.این کتاب که نامش به معنای«غدیر در میراث فرهنگی اسلام»است،ابتدا با معرفی ۱۲۵ کتاب مستقل درباره غدیر در شماره ۲۱ مجله«تراثنا»به مناسبت چهاردهمین قرن غدیر در سال ۱۴۱۰ ق در قم بچاپ رسید.سپس توسط مؤلف تکمیل شد و به صورت کتابی مستقل با معرفی ۱۶۴ کتاب مستقل در سال ۱۴۱۳ ق در بیروت چاپ شد.در سال ۱۴۱۵ ق پس از تکمیل دوم مؤلف با معرفی ۱۸۴ عنوان کتاب مستقل در قم بچاپ رسید.در این کتاب تألیفات مستقل درباره غدیر از قرن دوم تا پانزدهم هجری معرفی شده و بیشتر از دیدگاه رجالی مورد تحقیق قرار گرفته و به شرح حال مفصل مؤلفین آن‌ها پرداخته شده است .۲.غدیر در مآخذ اسلامی،ترجمه و تلخیص:مهدی جعفری.این کتاب ترجمه ملخص و فارسی کتاب«الغدیر فی التراث الإسلامی»است.۳.کتابنامه غدیر خم»،نادر مطلبی،سید محسن دین پرور،که توسط بنیاد نهج البلاغه در غدیر سال ۱۴۱۵ ق منتشر شده است.۴.کتابنامه غدیر(حجه الوداع)،پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام قم،که به صورت کامپیوتری است.۵.غدیر در آئینه کتاب،فاضل دانشمند محمد انصاری.در زمینه کتابشناسی غدیر آخرین و کامل‌ترین کتاب است و بالاترین رقم از کتب مستقل غدیر را ارائه داده است.این کتاب ابتدا در سال ۱۴۱۶ ق با معرفی ۲۶۷ عنوان مستقل درباره غدیر در قم بچاپ رسید .مقدمه مفصلی در آغاز آن تنظیم شده که با ترسیم تاریخچه کاملی از«کتاب و غدیر»آمارهای علمی مفیدی در آن ارائه شده است.ترجمه ملخصی از مقدمه کتاب به زبانهای عربی و اردو و انگلیسی در آغاز و انجام آن آمده است.بار دوم پس از تکمیل آن با معرفی ۴۱۴ عنوان مستقل در سال ۱۴۲۰ ق در قم در دست انتشار است که آمارهای جدیدی به آن افزوده شده است.کتابهای معرفی شده در این کتابنامه در چهار مرحله شناسایی شده‌اند:۱.تعریف کلی کتاب و بیان روش کار مؤلف،تفصیل مطالب و موضوعات و نکات خاص مربوط به کتاب .۲.تعریف کیفیت محتوای کتاب:شامل بودن کتاب بر همه مطالب مربوط به غدیر یا جنبه خاصی از آن،جهت تاریخی یا حدیثی یا ادبی در کتاب،نقل مطالب یا تحقیقی و تحلیلی بودن کتاب،تقسیم‌بندی کتاب،کیفیت قلم مؤلف،نکات خاص در هر کتاب از قبیل توضیح مدارک آن.۳.خصوصیات فنی کتاب:نام کتاب،زبان،چاپی یا خطی،مؤلف و تاریخ وفات او،مترجم یا محقق،ناشر،محل چاپ،نوبت چاپ،سال چاپ،قطع کتاب،تعداد صفحات،مدرک معرفی کتاب.۴.نمونه عکسی از جلد کتابهای موجود،به عنوان شاهدی زنده از آن.
ج.زمینه کتابشناسی غدیرکتابشناسی غدیر از سه جهت زمینه باز دارد:۱.کتابهای خطی بسیاری در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی درباره غدیر وجود دارد که از یکسو اطلاع بر بسیاری از آن‌ها در طول زمان صورت می‌گیرد و از زوایای کتابخانه‌ها بیرون می‌آید،و از سوی دیگر فهرست‌های موجود کتابخانه‌های خطی جهان نیز تاکنون به طور کامل و جامعی در این باره مورد مطالعه قرار نگرفته است.بنابر این احتمال اضافه شدن کتابهای خطی زیادی به آمارهای موجود بسیار است.۲.با توجه جهانی به مکتب اهل بیت علیهم السلام و عنایت خاص ائمه علیهم السلام،در سده اخیر گرایش خاصی به تألیف کتب مربوط به آل محمد علیهم السلام مشهود است و شاهد کتابهای پر محتوا و تحقیقی چه از نظر تاریخی و حدیثی و چه از نظر ادبی و شعری هستیم که غدیر نیز یکی از همین زمینه‌ها است.۳.با توجه به گسترش روزافزون ذخایر کامپیوتری و ارتباطات سریع مراکز کامپیوتری با یکدیگر،به خصوص شبکه جهانی اینترنت،از یک سو شاهد کتابهایی هستیم که فقط به صورت نرم افزار منتشر شده‌اند،و از سوی دیگر دسترسی به کتابخانه‌های بزرگ جهان و نیز مراکز علمی و مؤسسات انتشاراتی به سهولت انجام می‌پذیرد و در نتیجه اطلاع از کتابهای زیادی که در آرشیوهای خود نگهداری می‌کنند و یا حتی در دست انتشار دارند بسیار آسان خواهد بود.با در نظر گرفتن این زمینه‌ها پیداست که هر کتابنامه‌ای تهیه شود،با گذشت مدتی کم احتیاج به ملحقات و استدراک دارد تا کتابهای جدید به آن اضافه شود.
آماری در رابطه با کتابشناسی غدیربا در دست داشتن اطلاعات وسیع از کتب تألیف شده درباره غدیر آمارهای‌سودمند و متعددی بدست می‌آید.این آمارها در محاسبات مذهبی نسبت به مکان‌ها و زمان‌ها و ملت‌ها بسیار مؤثر بوده و بیانگر عظمت کارهای انجام شده در موضوع است.بعضی از کتابهای مربوط به غدیر به صورت چند جلدی هستند که از جمله آن‌ها«عبقات الانوار»و ترجمه آن«نفحات الازهار»و نیز«الغدیر»را می‌توان نام برد.بعضی از کتابهای مربوط به غدیر به عنوان یک جلد از مجموعه‌ای بزرگ‌اند،که نمونه آن جلد ۱۵/۳ از مجموعه مفصل کتاب«عوالم العلوم»است.تعدادی از کتب مفقود شده و تعدادی به صورت خطی موجود است که تعدادی از نسخه‌های خطی تحقیق و چاپ شده و تعدادی هم تألیفات جدید چاپی هستند.در اینجا فقط چهار جهت به عنوان نمونه آمار اشاره می‌شود:کتب چاپی و خطی و محل چاپ مطبوعات یا نگهداری کتب خطی،مؤلفین،زبانهای مختلف،موضوعات و گرایشهای تحقیقی.
آمار کتابهای چاپیکتابهای چاپی مربوط به غدیر که در کشورهای مختلف طبع شده ۲۹۰ کتاب است و تفصیل آن به ترتیب کثرت تعداد کتابها چنین است:ایران:۱۸۰ کتاب،شهرهای:تهران:۵۷ کتاب،قم:۷۸ کتاب،اصفهان:۵ کتاب،تبریز:۶ کتاب،کرمانشاه :۱ کتاب،مشهد:۱۷ کتاب،کاشان:۲ کتاب،یزد:۱ کتاب،شیراز:۱ کتاب،و ۱۲ کتاب که شهر آن‌ها مشخص نیست.هند:۳۲ کتاب،شهرهای:دهلی:۷ کتاب،لکنهو:۱۲ کتاب،کلکته:۲ کتاب،بنارس:۱ کتاب،علیگره:۱ کتاب،محمود آباد:۱ کتاب،بمبئی:۴ کتاب،بیهار:۱ کتاب،و ۳ کتاب که شهر آن‌ها مشخص نیست.پاکستان: ۲۷ کتاب،شهرهای: لاهور: ۱۵ کتاب،کراچی: ۸ کتاب،پیشاور: ۱ کتاب،سیالکوت: ۲ کتاب،راولپندی : ۱ کتاب.عراق: ۱۷ کتاب،شهرهای: نجف: ۱۳ کتاب،کربلا: ۲ کتاب،عماره: ۱ کتاب،بغداد: ۱ کتاب.لبنان: ۲۴ کتاب: شهرهای: بیروت: ۲۲ کتاب،صیدا: ۲ کتاب.بحرین: ۱ کتاب.بنگلادش: ۱ کتاب.تانزانیا: ۱ کتاب: شهر دودوما.انگلستان: ۲ کتاب: شهر لندن.مصر: ۱ کتاب: شهر قاهره.نروژ: ۱ کتاب،که نام شهر آن مشخص نیست.همچنین در ۶۸ کتاب چاپی،کشور محل نشر و یا چاپ آن‌ها مشخص نیست.
آمار کتابهای خطیدر این مجموعه کتابهایی که چاپ نشده باشند خطی تلقی شده‌اند اگر چه مربوط به قرنهای گذشته نباشد و به عنوان دست‌نویس نزد مؤلف باشد.کتابهای خطی این مجموعه ۱۲۶ کتاب است که به جز دست نویس مؤلفان که ۲۴ کتاب است و ۶۸ کتاب که محل نگهداری آن‌ها مشخص نیست،بقیه بدین شرح در مراکز زیر نگهداری می‌شود:
ایرانکتابخانه دانشگاه تهران،۵ کتاب.کتابخانه گوهرشاد(مشهد)،۱ کتاب.کتابخانه شاهچراغ علیه السلام(شیراز)،۳ کتاب.کتابخانه آستان قدس رضوی،۳ کتاب.کتابخانه مجلس شوری(تهران)،۲ کتاب.کتابخانه مجلس سابق(تهران)،۱ کتاب.کتابخانه آیه الله مرعشی(قم)،۴ کتاب.کتابخانه وزیری(یزد)،۱ کتاب.کتابخانه سید محمد علی روضاتی(اصفهان)،۳ کتاب.کتابخانه مدرسه سپهسالار(تهران)،۱ کتاب.کتابخانه دانشکده الهیات تهران،۱ کتاب.کتابخانه نوربخش(تهران)،۱ کتاب.
سوریهکتابخانه ظاهریه(دمشق)،۱ کتاب.
یمنکتابخانه جامع کبیر صنعاء(یمن)،۱ کتاب.
هندکتابخانه فیضی(بمبئی)،۱ کتاب.کتابخانه خدابخش(پتنه)،۱ کتاب.کتابخانه شیخ عبد القیوم(بمبئی)،۱ کتاب.
پاکستانکتابخانه جمعیت اسماعیلیه(کراچی)،۱ کتاب.
آلمانکتابخانه برلین،۲ کتاب.
آمار مؤلفینتألیفات مربوط به غدیر اکثرا به صورت فردی انجام شده،و گاهی به صورت گروهی و یا با نام هیئت تحریریه به چشم می‌خورد.در میان این خدمتگزاران غدیر که به نام امیر المؤمنین علیه السلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زده‌اند،علمای بزرگ و محدثین طراز اول دیده می‌شوند.همچنین‌خطبای مشهوری دیده می‌شوند که مستقلا درباره غدیر تألیف داشته‌اند و یا متن خطابه‌های پر محتوای آنان درباره به صورت کتاب عرضه شده است.دامنه این محبت تا آنجا کشیده شده که حتی جوانانی را می‌بینیم که با سن کم خود مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفته‌اند و شعاعی از نور علوی را به نمایش گذاشته‌اند.عده‌ای از مؤلفین را نیز زنان تشکیل می‌دهند که در راه ولایت تألیف داشته‌اند و نام غدیر را برای تألیف و تحقیق خود برگزیده‌اند.اکثر مؤلفین کتب مربوط به غدیر از شیعه اثنا عشری هستند و باید هم چنین باشد.دراین میان چند مؤلف از اسماعیلیه و چند نفر از عامه نیز دیده می‌شوند.البته از سوی دیگر تعدادی از کتب مجهول المؤلف‌اند که گاهی به علت در دست نبودن اصل کتاب یا منبع معرفی کننده بوده و گاهی در کتاب اثری از نام مؤلف دیده نشده که اکثرا در کتب خطی است.البته کتابهایی که«هیئت تحریریه»مؤلف آن باشند مجهول المؤلف تلقی نمی‌شوند.تعدادی از کتابها نیز چند مؤلفی هستند که هر کدام از آن مؤلفان جداگانه به حساب می‌آیند.مجموع مؤلفین بیش ۴۱۹ نفر هستند که ذیلا آمار مربوطه ذکر می‌شود:
از نظر مذهب:شیعه:۳۴۸ نفر.اسماعیلی:۱۴ نفر.عامه:۱۰ نفر.مؤلفانی که مذهب آنان مشخص نیست:۲۴ نفر.کتابهایی که مؤلفان آن‌ها مشخص نیست(مجهول المؤلف):۲۳ کتاب.
از نظر زبان و ملیت:در مؤلفین غدیر عرب و فارس و هندی و پاکستانی و ترک و ترکمن و کرد و اروپایی دیده می‌شوند .
از نظر تعداد تألیفبعضی از مؤلفین دو کتاب یا بیشتر درباره غدیر تألیف کرده‌اند مانند شیخ مفید و شیخ کراجکی و غیر ایشان.در بعضی موارد نیز دو یا چند مؤلف در تألیف یک کتاب مشارکت کرده‌اند.
مؤلفین مشهور چهارده قرناز مؤلفین مشهور چهارده قرن می‌توان نامهای زیر را معرفی کرد:خلیل بن احمد فراهیدی متوفای ۱۷۵،علی بن حسن طاطری متوفای حدود ۲۰۰،ابو جعفر بغدادی متوفای حدود ۳۰۰،محمد بن جریر طبری متوفای ۳۱۰،شیخ کلینی متوفای ۳۲۸،ابو العباس ابن عقده کوفی متوفای ۳۳۳،حسن بن ابراهیم علوی نصیبی متوفای حدود ۳۵۰،علی بن هلال مهلبی متوفای ۳۵۰،ابو بکر جعابی متوفای ۳۵۵،ابو طالب انباری متوفای ۳۵۶،ابو جعفر محمد بن علی بن دحیم شیبانی متوفای حدود ۴۰۰،ابو الحسن دار قطنی متوفای ۳۸۵،ابو المفضل شیبانی متوفای ۳۸۷،حاکم نیشابوری متوفای ۴۰۵،ابو عبد الله غضائری متوفای ۴۱۱،شیخ مفید متوفای ۴۱۳،ابو الحسن علی القنانی متوفای ۴۱۳،منصور لائی رازی قرن ۵،سید مرتضی علم الهدی متوفای ۴۳۶،محسن خزاعی نیشابوری(قرن ۵)،ابو الفتح کراجکی متوفای ۴۴۹،هبه الله بن موسی شیرازی متوفای ۴۷۰،حافظ سعید بن ناصر سجستانی متوفای ۴۷۷،حاکم حسکانی متوفای(قرن ۵)،ابو طالب فارسی (قرن ۶)،شمس الدین ذهبی متوفای ۷۴۸،زین الدین کردی رازیانی متوفای ۷۲۵،مولی عبد الله قزوینی قرن ۱۰،ابن طولون دمشقی متوفای ۹۵۳،سید علی خان مدنی متوفای ۱۰۸۸،سید هاشم بحرانی متوفای ۱۱۰۷،ملا مسیحا فسوی متوفای ۱۱۲۷،میر حامد حسین هندی متوفای ۱۳۰۶،حاج شیخ عباس قمی متوفای ۱۳۵۹،سید مرتضی حسین متوفای ۱۴۰۰،شیخ عبد الحسین امینی.
آمار زبانهای مختلفتألیفات مستقل درباره غدیر تاکنون به ۸ زبان دنیا به دست آمده است.اکثریت کتابها به زبانهای فارسی،عربی و اردو هستند و این دقیقا به علت گسترش مذهب تشیع در اهل این زبان‌ها است.اکثر کتابهایی که به غیر این سه زبان هستند ترجمه از فارسی یا عربی و یا اردو است.مخاطبین خاص این کتابها یا مسلمانانی هستند که به یکی از این زبان‌ها سخن می‌گویند،و یا از ادیان و ملل غیر مسلمانند که چنین کتابهایی به عنوان هدایت و راهنمایی آنان تألیف شده است .به همین جهت در این کتابها رعایت اختصار و پرداختن به مسائل کلی مشهود است.طبق شمارش تعداد کتابها در هر زبانی چنین است:فارسی:۱۷۱ کتاب.عربی:۱۵۴ کتاب.اردو:۸۴ کتاب.انگلیسی:۵ کتاب.ترکی آذری:۱ کتاب.ترکی استانبولی:۱ کتاب.بنگالی:۱ کتاب.نروژی:۱ کتاب.
آمار موضوعات و گرایشهای تحقیقیدرباره غدیر موضوعات بسیاری باید مورد تحقیق و تألیف قرار گیرد و هنوز جای آن‌ها خالی است.موضوعاتی که تاکنون در کتابهای تألیف شده درباره غدیر مورد نظر مؤلفین قرار گرفته چنین است:۱.اعتقادی:از آنجا که غدیر مظهر خلافت و امامت است در کتابهای غدیر موضوع خلافت و امامت محور اصلی تألیفات است.۲.تفسیری:تحقیق در مورد آیاتی که در غدیر و یا در رابطه با غدیر نازل شده که بیش از ۵۰ آیه است و عمده آن‌ها سه آیه است:«یا أیها الرسول…»،«الیوم أکلمت لکم دینکم…»،«سأل سائل به عذاب…».3.تاریخی:تحقیق در جزئیات تاریخی واقعه غدیر و حجه الوداع که در چند جنبه می‌تواند باشد :*ابتدای حرکت پیامبر صلی الله علیه و آله برای سفر حجه الوداع و سپس مراسم حج.*منتهی شدن حج به واقعه غدیر.*خطبه و مراسم قبل و بعد از خطبه که تا سه روز به طول انجامید.*منافقین و سخنان آنان در غدیر و نقشه‌های آنان برای ضربه به غدیر.*سابقه تاریخی غدیر و وقایع امم گذشته در روز غدیر.۴.جغرافیایی:موقعیت منطقه غدیر از نظر جغرافیایی و تاریخچه آن در طول تاریخ و موقعیت آن در زمان حاضر.۵.رجالی:جمع‌آوری اسناد و طرق حدیث غدیر از صحابه و تابعین و جمع‌آوری راویان و ناقلین حدیث غدیر از شیعه و عامه و غیر عامه،و بحثهای سندی و رجالی درباره آن‌ها.۶.دلالت حدیث غدیر:بحث در دلالت حدیث غدیر بر امامت و خلافت امیر المؤمنین علیه السلام،به خصوص معنای کلمه مولی.۷.متن شناسی:مقابله،ویرایش،ترجمه،شرح،تفسیر خطبه پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر و نیز کتب مربوط به غدیر،شاهد آوردن برای فرازهای خطبه از آیات و روایات، بررسی مدارک و منابع و نسخه‌های خطبه،جمع‌آوری عبارات مختلف جمله«من کنت مولاه…»،۸.احتجاج به غدیر:احتجاجات معصومین علیهم السلام،صحابه و تابعین،اصحاب ائمه علیه السلام و علمای شیعه و دیگر افراد در طول تاریخ درباره غدیر.۹.رد شبهات و جواب مخالفان:پاسخ به سؤالات و اشکالاتی که دشمنان تشیع و علمای عامه در مسئله غدیر و معنای آن و مفاد کلمه«مولی»و سایر موارد القاءنموده‌اند.جا دارد مجموعه‌هایی تدوین شود که در آن‌ها جواب سؤالات مطرح شده و یا احتمالی جوانان در مورد غدیر داده شود.۱۰.شعر و ادبیات:شعرهای بسیاری،چه از شاعران عرب یا فارسی یا اردو،و چه شعرای شیعه و یا مذاهب دیگر درباره غدیر سروده شده است.این اشعار که به اصطلاح«غدیریه»نامیده می‌شوند بسیار مورد توجه بوده و کتابهای مستقلی برای جمع‌آوری این اشعار تألیف شده است.جلوه دیگر ادبی انتخاب نامهای زیبا و پرمحتوایی است که به تنهایی یک دنیا معنای اعتقادی به همراه دارد و وقایع غدیر را تداعی می‌کند و روح شنونده را به حقیقت غدیر نزدیک می‌نماید .۱۱.عبادی:اهمیت روز غدیر،دعاهای روز غدیر،زیارات روز غدیر.۱۲.کتابشناسی غدیر:جمع‌آوری کتب،فهرست موضوعی کتابهای غدیر،فهرست مؤلفین،فهرست زبان‌ها،آمارهای مختلف در مورد کتب غدیر،معرفی یک یا چند کتاب ارزشمند درباره غدیر.۱۳.اقتباس از آثار بزرگان:برداشت از کتابهای مرجع و تألیفات علمای گذشته.۱۴.کتاب کودک و نوجوان:تدوین مجموعه‌های تفریحی و سرگرم کننده و یا علمی و پرسش و پاسخ و یا داستان نویسی عامیانه و مجموعه‌های مسابقه‌ای و پرسشنامه و نظایر آن برای کودکان و نوجوانان.۱۵.ترجمه:برگردان کتابهای ارزشمند به زبانهای دیگر راهی سریع برای توسعه فرهنگی در تبلیغ غدیر است.بسیارند کتابهایی که به خاطر آشنا نبودن طالبین به زبان تألیفی آن قدرشان ناشناخته مانده است.همچنین ترجمه کتابهای غدیر به زبانهای اروپایی و در رأس همه انگلیسی و نیز به زبانهای آفریقایی و شرقی از کارهایی است که در مراحل آغازین قرار دارد.گاهی متون قدیمی به صورت بازنویسی به زبانهای دیگر برگردانده می‌شود.پیداست که اشتیاق فارسی زبانان و عرب زبانان و اردو زبانان به آثار یکدیگر با توجه به یگانگی مذهب از نشاط خاصی برخوردار است.ترجمه‌هایی که غیر این سه زبان است اکثرا جنبه تبلیغی دارند،و یا برای کسانی است که به آن زبان‌ها مأنوس هستند.همچنین مجتمع‌های آموزشی نابینایان،کتابهایی درباره غدیر به خط«بریل»مخصوص نابینایان تهیه کرده‌اند که در پایان این بخش معرفی خواهد شد.۱۶.خلاصه نویسی:این روش در واقع نوعی فهرست گویا برای کتابهای مفصل غدیر است.خلاصه نمودن آثار بزرگان و کتابهای مرجع و تألیفات قدیم که به چند صورت دیده می‌شود:تلخیص کتابهای بزرگ،تلخیص احادیث و قطعه‌های تاریخی،داستان پردازی تلفیقی که با برداشت از چند متن بدست می‌آید،تدوین چهل حدیث‌ها،انتخاب یک قطعه از کتب مؤلفین و نشر جداگانه آن به خاطر اهمیت محتوای آن.۱۷.تنظیم سخنرانی‌ها:بیانات و سخنرانی‌های ارزشمندی که به صورت مکتوب در آمده و منتشر می‌گردد.۱۸.جمع‌آوری مقالات و قصائد:تنظیم چندین مقاله و نوشته و نشر آن‌ها به عنوان مجموعه‌ای درباره غدیر چه به صورت کتاب و یا شماره‌ای از مجله.۱۹.یادنامه‌ها:که به چند صورت دیده می‌شوند:۱.آنچه همه ساله در عید غدیر به عنوان یادبود همان سال منتشر می‌شود که اکثرا مجموعه‌ای از حدیث و تاریخ و شعر است و گاهی به صورت شماره مخصوص یک مجله ارائه شده است.۲.کتابهایی که در کنگره‌های مربوط به غدیر انتشار می‌یابد و شامل مقالات ارائه شده در کنگره و نیز کتابهای تدوین شده به مناسبت کنگره است.۳.سخنرانی‌هایی که به مناسبت غدیر ایراد شده و به خاطر محتوای ارزشمند آن به صورت کتاب در آمده است.
نگاهی به ترجمه‌های خطبه غدیر«خطبه غدیر»به صورت ترجمه فارسی و اردو و ترکی و انگلیسی،و نیز به صورت شعر عربی و فارسی و اردو و ترکی،به طور مکرر برگردانده شده و بسیاری از آن‌ها بچاپ رسیده است.ذیلا به مواردی از نثر و نظم خطبه اشاره می‌نماییم:ترجمه خطبه غدیر به زبان فارسی اولین بار در قرن ششم هجری توسط عالم بزرگ شیخ محمد بن حسین رازی در کتاب«نزهه الکرام»انجام گرفته و عینا در کتاب مزبور بچاپ رسیده است.از ترجمه‌های فارسی خطبه به چهار عنوان چاپی اشاره می‌شود:۱.خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غدیر خم،تألیف مرحوم استاد حسین عمادزاده اصفهانی.این ترجمه گاهی با متن عربی و زیرنویس فارسی،و گاهی به صورت ترجمه فارسی جداگانه بچاپ رسیده است.همچنین به صورت کتابی مفصل تحت عنوان«پیامی بزرگ از بزرگ پیامبران»منتشر شده است.۲.غدیریه،تألیف ملا محمد جعفر بن محمد صالح قاری.۳.غدیر پیوند ناگسستنی رسالت و امامت،تألیف علامه شیخ حسن سعید تهرانی.۴.خطابه غدیر،تألیف محمد باقر انصاری،که از روی متن مقابله شده بر نه کتاب در یازده بخش ترجمه شده،و در کتاب«اسرار غدیر»تفصیل مقابله آن ثبت شده است.از ترجمه‌های اردوی خطبه به سه عنوان چاپی اشاره می‌کنیم:۱.غدیر خم اور خطبه غدیر،تألیف علامه سید ابن الحسن نجفی،که در کراچی چاپ شده است.۲.حدیث الغدیر،تألیف علامه سید سبط الحسن جایسی،که در هند چاپ شده است.۳.حجه الغدیر فی شرح حدیث الغدیر،که در دهلی چاپ شده است.ترجمه ترکی آذری خطبه غدیر با عنوان«غدیر خطبه سی»از روی کتاب خطابه غدیر انجام شده است.از ترجمه‌های انگلیسی خطبه غدیر به سه عنوان اشاره می‌شود:۱.«~ ? What Happend in Qadir ~»،که از روی کتاب خطابه غدیر انجام شده است.۲.«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»،سید فیض الحسن فیضی،که در راولپندی پاکستان چاپ شده است.۳«~ . The Last Sermon Of Prophet Mohammad at Ghadire Khom ~»،حسین بهانجی،که در تانزانیا چاپ شده است.نظم عربی حدیث غدیر در کتاب شریف«الغدیر»طی یازده جلد به صورت جامعی تدوین گردیده است .همچنین کتاب«شعراء الغدیر»مؤسسه الغدیر بیروت در دو جلد تدوین و چاپ شده است. نظم فارسی خطابه غدیر توسط عده‌ای از شعرای فارسی زبان انجام گرفته و در کتابهای سرود غدیر:۲ جلد،شعرای غدیر از گذشته تا امروز:۱۰ جلد،غدیر در شعر فارسی از کسائی مروزی تا شهریار تبریزی به صورت مبسوطی جمع‌آوری شده است.ذیلا چهار عنوان چاپی ذکر می‌شود:۱.خطبه الغدیر،اثر صغیر اصفهانی،با همکاری مرحوم عمادزاده.۲.خطبه غدیریه،اثر میرزا رفیع،که در سال ۱۳۱۳ ق در هند چاپ شده است.۳.ترجمه(منظوم)خطبه غدیر خم،اثر میرزا عباس جبروتی قمی.۴.غدیرخم،مرتضی سرافراز،۱۳۴۸ ش.این چند عنوان کتاب به عنوان نمونه ذکر شد.برای اطلاع بیشتر به دو کتاب«الغدیر فی التراث الاسلامی»و«غدیر در آئینه کتاب»رجوع شود.
نگاهی به کتابهای لاتین در زمینه غدیربا توجه به اهمیت مسئله غدیر در بعد اعتقادی شیعه،و برهان مستحکمی که در برابر دشمنان و مخالفین شیعه است،جا دارد از جمله اولین کتابهایی که به زبانهای مختلف ترجمه و تألیف می‌شود،تألیفاتی در رابطه با غدیر باشد.به دلیل سابقه طولانی زبانهای عربی،فارسی و اردو با مسئله غدیر،اکثر تألیفات مربوط به آن در این سه زبان هستند.در غیر این زبان‌ها باید بگوییم که تألیف و نشر،هنوز در آغاز راه است.در زبان انگلیسی تاکنون شش کتاب منتشر شده است.از این تعداد،چهار مورد ترجمه خطبه غدیر است که مقدمه‌ای درباره واقعه غدیر هم ضمیمه آن‌ها است.یک مورد ترجمه جلد اول الغدیر علامه امینی است.یک مورد هم ترجمه مطالبی از چند مؤلف درباره غدیر است.این کتابهای انگلیسی از سال ۱۳۵۳ شمسیـیعنی ۲۵ سال پیش تاکنونـدر سالهای مختلفی،در انگلستان،تانزانیا،پاکستان و ایران منتشر شده است.به زبان ترکی دو کتاب درباره غدیر در قم منتشر شده که یکی به زبان ترکی استانبولی و دیگری ترکی آذری است.کتاب اول برداشتی از کتاب الغدیر و کتاب دوم ترجمه خطبه به ضمیمه خلاصه‌ای از واقعه غدیر است.یک کتاب هم به زبان نروژی به صورت بحث علمی درباره غدیر در نروژ منتشر شده است،و کتاب دیگری به زبان بنگالی به صورت جزوه‌ای درباره غدیر که در بنگلادش چاپ شده است.ذیلا کتابهای مزبور با کتابشناسی مختصر معرفی می‌شوند:
انگلیسی۱.ترجمه الغدیرعبد الحسین امینی.مترجم:دکتر صفا خلوصی.این کتاب ترجمه جلد اول«الغدیر»علامه امینی توسط دکتر خلوصی استاد دانشگاه لندن است .این ترجمه بیش از بیست سال پیش در لندن چاپ و منتشر شده است. (۵)۲.دلست سرمن آو پرافت محمد صلی الله علیه و آله ات غدیر خمحسین بهانجی.دار المسلمین،دودوما،تانزانیا.رقعی،۶۰ ص.این کتاب ترجمه خطبه غدیر به انگلیسی شامل دو بخش اصلی است:متن خطبه،راویان خطبه. عنوان انگلیسی کتاب به معنای«آخرین خطبه پیامبر محمد صلی الله علیه و آله در غدیر خم»چنین است:۳«~ at Ghadire Khum (Saw) The Last Sermon Of Prophet Muhammad ~»سید فیض الحسن فیضی.آرمی پریس،راولپندی،سال ۱۹۹۲ م.۸۵ ص.این کتاب ترجمه خطبه غدیر همراه با متن عربی آن است. (۶) عنوان انگلیسی کتاب به معنای«آخرین دو خطبه آخرین پیامبر صلی الله علیه و آله»چنین است :«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»4.غدیرسید محمد باقر صدر،عبد العزیز ساشادینا،سید محمد رضوی،حسین کامیجی.ترجمه:گروهی از محققین.انتشارات انصاریان،قم،سال ۱۴۱۶ ق،۱۹۹۶ م.رقعی،۱۰۳ ص.۵.غدیر خمحسین نجفیگروه برادران مسلمان،تهران،سال ۱۳۵۳ ش.جیبی،۴۵ ص.۶.نام انگلیسی کتاب چنین است:«~ Khomـeـ Ghadeer ~»محمد باقر انصاریمترجم:بدر شاهیناین کتاب ترجمه کتاب«خطابه غدیر»است که از روی عربی آن«معا فی الغدیر»ترجمه شده است .عنوان انگلیسی کتاب به معنای«در غدیر چه واقعه‌ای رخ داد»چنین است:«~ What Happend in Ghadeer ~»
ترکی آذری۷.غدیر خطبه سیمحمد باقر انصاریمترجم:عباد ممی‌زادهنشر مولود کعبه،قم،سال ۱۴۲۰ ق،۲۰۰۰ م.رقعی،۱۱۲ ص.ترجمه کتاب«خطابه غدیر»به زبان ترکی آذری و با خط کریل است.
ترکی استانبولی
۸.گدیری هوم،اوزتلی الگدیرعلی اصغر مروج خراسانیمترجم:سید علی حسینی بحری آکیولانتشارات بین المللی الهدی،تهران،مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام،قم،سال ۱۳۷۸ ش،۱۹۹۸ م.رقعی،۴۴۲ ص. این کتاب ترجمه کتاب«فی رحاب الغدیر»است.عنوان لاتین کتاب به معنای«غدیر خم در سایه الغدیر»چنین است:«~ Gadirـi Hum Ozetle elـ Gadir ~»
نروژی۹.غدیرزیر نظر:سید شمشاد حسین رضوی اترولویچاپ نروژ،سال ۱۹۹۰ م.در این کتاب مطالبی پیرامون غدیر از کتب عامه استخراج شده و مورد استدلال قرار گرفته است. (۷)
بنگالی۱۰.غدیر دیباشر تتپارجاعلی عکاسبنگلادش،۱۴۱۶ ق.رقعی،۲۳ ص.این کتاب در مورد اهمیت روز غدیر است و نام آن به زبان بنگالی به همین معنی است.مدارک این کتاب از کتب عامه است.
کتابهای بریل در زمینه غدیرکتابهای محدود و انگشت شماری از کتب مذهبی برای نابینایان به خط سوزنی«بریل»ترجمه شده،که خوشبختانه دو کتاب از آن‌ها درباره غدیر است و در«فهرستگان کتابهای بریل ایران»معرفی شده است.این اقدام که توسط مجتمع‌های توانبخشی نابینایان صورت گرفته،از دیدگاه دستور اکید پیامبر صلی الله علیه و آله در ابلاغ پیام غدیر در خور تقدیر است و صفحه جدیدی در تاریخ هزار و چهار صد ساله غدیر به شمار می‌آید.ذیلا به معرفی این کتابها می‌پردازیم:۱.غدیر خمحبیب الله رهبر اصفهانیاصل کتاب:جیبی،۸۴ صمحل نگهداری:مجتمع توانبخشی نابینایان ۷ تیر،اصفهانمعرفی:فهرستگان کتابهای بریل ایران:ص .۱۶۰۲.داستان غدیرجمعی از دبیران مشهداصل کتاب:جیبی،۸۰ صمحل نگهداری:مجتمع خدمات بهزیستی نابینایان رودکیمعرفی:فهرستگان کتابهای بریل ایران:ص .۹۹
پی‌نوشت‌ها:۱) بحار الانوار ج ۳۷ ص ۱۲۱ ح .۱۵ عوالم العلوم، ج ۵۱/۳ ص ۴۴۲) الغدیر، ج ۱ ص ۶۶، ۱۵۹، ۲۳۲ ج ۲ ص .۳۴ کتاب سلیم، مقدمه۳) الذریعه، ج ۵ ص ۱۰۱۴) بحار الانوار، ج ۳۷ ص ۲۳۵، احقاق الحق، ج ۲ ص ۴۸۶۵) داستان غدیر، ص ۱۲۲۶) مجله الثقلین (آوریل ـ ژوئن ۱۹۸۸) ج ۵ ش ۲ ص ۱۸۱۷) تصانیف الشیعه فی الهند، سید شهوار نقوی (خطی)چهارده قرن با غدیر