۴ــ۱.جهاد جهاد از دستورات مؤکد دین اسلام بوده، مسلمانان از زمان پیامبر(ص) تاکنون روی آن تأکید داشته و دارند؛ به گونه ای که یپروان علی(ع) در زمان خلفا با وجود نادرست دانستن خلافت آنان و در نتیجه درست نبودن فعالیت آنان، اما برای تقویت جبهه ی مسلمانان به همکاری با آنان پرداختند. طبیعی است که هر فرقه ای بر اساس اندیشه های مذهبی و سیاسی خود، رفتاری مخصوص این موضوع دارد، امامیه جهاد را در دوره حضور با اجازه امام(ع) درست می دانستند و در دوره غیبت نیز اجازه امام، نایب خاص و یا فرد منصوب از سوی ایشان ضرورت دارد و بدون آن جایز نیست(خویی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۶۴)؛ در حقیقت امامیه بر اساس نظر شرعی خود عمل ننمودند، بلکه مصالح اسلام و مسلمانان را در نظر گرفتند.امامیه در کتاب های خود به مسئله جهاد اشاره و تصریح داشته اند، اما به تدریج و با گذشت زمان، مسئله جهاد به صورت شفاف تری مطرح گردید؛ مثلاً در کتاب الهدایه صدوق بحث جهاد به طور بسیار مختصر آورده شده و درباره ی جواز و عدم جواز یا شرط اجازه امام سخنی ندارد(صدوق، ص ۵۹). حلبی نیز در کتاب الکافی خود به این مسئله پرداخته، اما به اجازه از امام تصریح نکرده است(حلبی، ص ۲۴۵)؛ اما طوسی مفصل تر به این بحث پرداخته، برضرورت کسب اجازه از سوی امام یا منصوب از سوی امام برای جهاد تأکید کرده است(طوسی، ۱۴۰۰ق، ص۳۱۲/همو، ۱۳۷۸ق، ج۲/ص۲، ص۲۸۹). این مسئله برخاسته از عدم باور علما و اندیشمندان امامی به جهاد نبوده، بلکه به دلیل عدم نیاز در شرایط آن زمان، به تألیف و تدوین کتاب و آثاری در این زمینه توجه چندانی ننمودند و در نتیجه، این مسئله در آثار آنان به صورت کمرنگ مطرح شده است.امام حنابله به دلیل مشروع و درست دانستن خلافت امویان و عباسیان، براساس انتخاب و رضایت مردم، جهاد را نیز جایز و بلکه واجب می دانستند. درباره جنگ و جهاد با دشمنان از احمد بن حنبل پرسش شد، او به روایتی از رسول خدا(ص) استناد کرد که فرمودند: جهاد بر مسلمانان به همراه امیری چه نیکوکار و چه فاجر واجب است. به گفته ی او، ترک جهاد سبب تسلط کفار بر مسلمانان و فساد بزرگ تر می گردد. گناه و فسق حاکمان بر عهده خودشان می باشد و مسئله ای شخصی است و حفظ مسلمانان، امری بسیار مهم و ضروری است؛ بنابراین جهاد با ظلم و عدل ساقط نمی شود و تا روز قایمت بر وجوب خود باقی است(الدردیر، [بی تا]، ج۲، ص۱۷۴).جنگ به همراه امامان(حاکمان)، حتی در صورتی که ستم کنند، واجب است و به نظر ابن حنبل نماز خواندن پشت سر هر نیکوکار و بدکاری رواست(ابن فراء، همان، ج۱، ص۳۰۴).با توجه به مسایل ذکر شده، به نظر می رسد در زمینه ی موضوع جهاد و شرایط آن تعامل و همفکری و یا به تعبیری، تأثیر و تأثری بین امامیه و حنابله در کار نبوده است و هر گروه بر اساس دیدگاه مذهبی و شرایط سیاسی و اجتماعی خود به نتیجه ای دست یافته است.
5ــ۱.جنگ با مسلمانان مسئله پیش گفته، درباره ی جنگ مسلمانان با کفار، مشرکان و پیروان ادیان دیگر بود، اما در زمینه ی جنگ مسلمان با مسلمان نیز سخنانی وجود دارد: پس از رحلت پیامبر(ص) و اختلاف بر سر جانشینی ایشان، زمینه ی پیدایی و ظهور فرقه ها فراهم گردید و این یک مسئله کاملاً طبیعی و پیش بینی شده ای است که برای اندیشه ها و جریان ها رخ می دهد و انشعاب هایی را سبب می گردد؛ اختلافات فکری اینگروه ها به تدریج ریشه دار شده، در نهایت در برابر یکدیگر ایستادگی کرده، چالش هایی را فراروی پیروان ایجاد می کند. در میان مسلمانان نیز همین وضعیت تکرار شد و هر از گاهی فرقه ای پدید می آمد وبه موضع گیری علیه یکدیگر می پرداختند. شیعیان و اهل سنت نیز در درون خود به فرقه های متعدد منشعب شدند که بعضاً برخورد آنان به جنگ منجر می شد. در این جا به بررسی دیدگاه های حنابله و امامیه درباره جواز جنگ با برخی گروه های اسلامی می پردازیم.برخی دیدگاه های حنابله در این زمینه چنین است: روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده اند که ایشان فرمودند: «امت من به هفتاد و سه فرقه تقسیم می شوند که همه غیر از یک فرقه در دوزخ خواهند بود و گروه نجات یافته جماعت می باشد که من و یارانم بر آن هستیم». به نظر آنان دین اسلام تا زمان عثمان بر وحدت و جماعت بین مسلمانان استوار بود، اما پس از کشته شدن عثمان، اختلاف و بدعت آغاز شد و مسلمانان به فرقه های متعددی منشعب شدند و سپس برخی گروه ها سنت را به کناری نهاده، قرآن و سنت را بر اساس عقل، قیاس و درک بشری تفسیر کردند و به بدعت و گمراهی کشیده شدند(ابن ابی یعلی، همان، ج۲، ص۲۸ــ ۲۹)؛ بنابراین حنابله نسبت به فرقه های شیعی نگاه منفی داشته، آنان را بدعتگذار دانسته اند و فقط اهل جماعت را فرقه ی بر حق می دانستند.ایشان درباره ی خوارج نیز بر این باورند که اگر اموال، جان و ناموس مسلمانان از سوی ایشان در معرض خطر باشد، جنگ با آنان جایز است و اگر در جنگ عقب نشینی نمودند، نباید مجروح و فراری آنان را تعقیب کرد(همان، ص۲۲) و هر کس جهاد به همراه خلیفه را بپذیرد و علیه او خروج نکند، بلکه او را به صلاح دعوت کند، از گروه خوارج بیرون رفته است(همان، ص۴۰)؛ پس حنابله خوارج را نیز از دائره یمسلمانان خارج می دانند و طبیعی است که برخورد تند با آنان درست باشد.عبدالله بن مبارک می گوید: کسی که ابوبکر، عمر، عثمان و علی را بر یاران پیامبر(ص) پیشقدم کند و درباره یاران دیگر ایشان سخنی جز به نیکی نگوید، از تشیع خارج شده است(همان). با اینگونه تعابیر، به دلیل سب صحابه توسط شیعه، در صدد مسلمان ندانستن شیعیان می باشند و مشخص می شود که برخوردهای آنان با شیعیان برخاسته از همین اندیشه بوده است. نمونه ی آن در فتنه ای است که سال ۳۴۸ق بین رافضه و اهل سنت رخ داد که در این درگیری بسیاری از افراد کشته شدند و در باب الطاق آتش سوزی رخ داد و عده ای نیز در دجله غرق شدند(ابن کثیر، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۲۳۴).بر این اساس، باید گفت: بسیاری از حنابله گروه های غیر اهل جماعت، شیعه و خوارج را از اسلام خارج دانسته، برخورد اصلاحی یا حذفی با آنان را ضروری دانستند. یکی از مسایل مهم دینی مورد توجه حنابله برای تحقق این اندیشه، امر به معروف و نهی از منکر است که برای سالم سازی جامعه و حکومت به آن اهمیت بسیار می دادند(مشکور، ۱۳۷۵، ص۱۶۹)؛ با این وصف جنگ و خشونت بر ضد گروه های مخالف اهل جماعت جایز و روا می باشد و بسیاری از درگیری های حنبلیان با معتزله و شیعه، بر همین فکر استوار بوده است.با توجه به مطالب گذشته، می توان گفت: از عوامل مهم و اثر بخش در بروز درگیری و جنگ میان حنابله با شیعیان، سب صحابه، برگزاری مراسم عزاداری و جشن به همراه لعن، تأکید بر قرآن ابن مسعود و تفسیر دین بر اساس دیدگاه عقلانی بوده است و در این درگیری ها در دوره آل بویه نقش پیروان امامی مسلک تندرو، بسیار زیاد بوده است که حتی موقعیت عالمان امامی را نیز به خطر انداخته، آل بویه ی شیعی را نیز به مصلحت اندیشی و عدم پشتیبانی از شیعیاندرانداختند؛ البته برخی پیروان حنبلی تندرو نیز در این میان نقش قابل توجهی داشتند؛ مثلاً برخی واعظان حنبلی، مردم را به دلیل تسلط شیعه بر آنان به توبه دعوت می نمودند. حمله های این افراد علیه شیعه از عوامل مهم ناآرامی های بغداد بود(کرمر، ۱۳۷۵، ص۶۷).منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره ۲۶.