وضعیت شیعیان کویت در ساختار سیاسی این کشور ۲
وضعیت شیعیان کویت در ساختار سیاسی این کشور ۱
۷ـ پراکندگی جغرافیایی شیعیان کویت و تأثیر آن در صحنه سیاسی کویت
شیعیان در تمام نقاط کویت سکونت دارند، اما تمرکز آنها در مناطق زیر می‌باشد:
۱ـ منطقه الشرق، دسمه و نبید القار ۲ـ منطقه رمیثیه ۳ـ مناطق منصوریه و قادسیه ۴ـ مناطق مشرف و بیان.([۱])
شیعیان تقریباً در همه جای کویت پراکنده‌اند. در بسیاری مناطق، تفکیک آنان از اهل تسنّن دشوار است. تراکم شیعیان در مناطق منصوریه، دعیه، سالمیه، صلیخات، دسمه، صباح السالم، بنید القار و شرمه بیشتر است. حدود نیمی از جمعیت کویت، مهاجر و غیر کویتی و بدون تابعیت رسمی‌اند. نیمی از شیعیان نیز مهاجرند. نگاهی به تاریخ کویت نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از جمعیت اصیل کویت، از کشورهای دیگر مهاجرت کرده و تا صد سال قبل، جمعیت اصیل کویتی بسیار کم بوده است. عمده کسانی که امروزه شیعیان اصیل کویتی به شمار می‌روند، از عربستان (حساویها)، بحرین (بحارنه) و ایران (عجم‌ها) به آنجا رفته‌اند.([۲])
احقاقی‌ها (شیخیه)، از جمله گروه‌های مطرح شیعی کویت‌اند. این گروه، از خانواده احقاقی‌های شیخیه آذربایجان که یکی از ۳ فرقه مهم شیخیه است به شمار می‌روند و منتسب به میرزا موسی احقاقی هستند. مرکز احقاقی‌ها فعلا در کویت و ریاست آن با میرزا حسن احقاقی است. شیخیه کویت دارای پشتوانه اقتصادی گسترده، نفوذ در میان شیعیان و دولتمردان و برخوردار از حمایت دولت است و در زمینه حسینیه‌ها و کمک به ایتام فعالیت زیادی دارند. احقاقی‌ها، مشرب اخباری‌گری دارند و قائل به رابطه ویژه‌ای میان امام غائب و برخی ارکان و شیوخ خود هستند. سیر و سلوک زاهدانه و اذکار و اوراد و اعتقادات خاص، آنان را از دیگران متمایز ساخته است. مرید پروری، رواج اعتقاد به مکاشفات و رؤیاها و خوابها و دوری از سیاست، از ویژگی‌های آنان است. شیخیه، بستر پیدایش بابیت و بهائیت گشته و عقاید انحرافی زیادی از این فرقه پدید آمده است.([۳])
به طور کلی، حساویها، جامعه‌ای مستقل را تشکیل می‌دهند که از دخالت در سیاست می‌پرهیزند و مرجع بومی خود را دارند. مرجع آنان، آیت الله میرزا الاحقاقی است که شهروند کویت بوده و در همین کشور زندگی می‌کند. حساویها، از نزاع‌های گروهی و فرقه‌ای بر کنارند و حتی با دیگر گروه‌های شیعه به ندرت پیوند زناشویی برقرار می‌سازند.([۴])
جامعه شیعی کویت، به لحاظ جمعیتی، از جوامع شیعی دیگر کشورهای عرب نامتجانس‌تر است. سه گروه متمایز در این جامعه وجود دارند: دو گروه اول، حساوی و بحارنه هستند که عرب بوده، در عربستان سعودی، بحرین، جنوب عراق یا منطقه اهواز در جنوب غرب ایران ریشه دارند. سومین و بزرگترین گروه، عجم‌ها هستند. آنان شیعیانی هستند که تبار ایرانی دارند، اما نسل‌های پی در پی در کویت زندگی کرده‌اند. در این گروهها، تفاوت ظریف‌تری نیز بین «مهاجران قدیمی» و «مهاجران جدید» وجود دارد. مهاجران جدید، هر گروه در قیاس با قدیمی‌ها، به لحاظ ثروت و مشارکت در جامعه، در سطح پایین‌تری قرار دارند. وضعیت اقتصادی نیز موجب تقسیم بندی شیعیان می‌شود. با اینکه سخن گفتن از کویتی‌های فقیر (برای مثال، در مقایسه با فقر شیعیان بحرین) دشوار است، با این حال تفاوت آشکاری به لحاظ ثروت در میان شیعیان وجود دارد که به یک موضوع سیاسی حساس تبدیل شده است.([۵])
بنابراین پراکندگی شیعیان از لحاظ جغرافیایی و جمعیتی باعث شده است که در انتخابات آراء کمتری را بدست آورند.
۸ـ اوضاع شیعیان از نظر تاریخی و تأثیر آن در صحنه سیاسی کویت
الف) وضعیت شیعیان تا پایان دهه ۶۰
شیعیان تا قبل از دهه ۶۰ به دریانوردی، صید ماهی و تجارت اشتغال داشتند و نقش آنها در رونق اقتصادی بارز و مؤثر بوده است. دفاع شیعیان، به ویژه ایرانی الاصل‌ها، در برابر تهاجم معروف قبایل عربستان و عراق به کویت در تاریخ این کشور ثبت شده است. شهر کویت از قدیم به دو بخش سنی نشین (قبله) و شیعه‌نشین (شرق) تقسیم شده بود و اهالی قبله که عموماً عراقی الاصل و یا از مهاجرین عربستان بودند، عملا از تهاجم دشمنان جنوبی و شمالی استقبال می‌کردند، ولی اهالی شرق قویا از تمامیت ارضی و حاکمیت کویت دفاع نمودند. بر این اساس، خانواده حاکم با جماعت شیعه روابط نزدیک و دوستانه‌ای داشتند. بزرگان شیعه، طرف مشورت و مورد اطمینان شیوخ بوده و از جایگاه خاصی برخوردار بودند، ولی با گذشت زمان به تدریج اوضاع به زیان شیعیان تغییر پیدا کرد و علت این امر را دو تحول ذکر می‌کنند: اولاً: رشد سلفی‌ها با برخورداری از حمایت عربستان و ضدیت این طائفه با شیعیان و تأثیر سلفی‌ها بر خاندان حاکم. ثانیاً: رشد قومی گرائی و ناسیونالیسم عرب در دهه پنجاه و شصت و طرح شعار برتری اعراب بر سایر اقوام. چون اکثریت شیعیان کویت را ایرانی الاصل‌ها تشکیل می‌دادند، لذا قومیون متعصب، سعی در انزوای جامعه شیعی داشتند. در این دوره، اولین شورایی که شیعیان در آن دخالت داده شدند، مجلس المعارف به ریاست شیخ عبدالله جابر الصباح بود که برای ایجاد توازن، چند تن از شیعیان در آن انتخاب شدند و توسط همین شورا حکم توقف مهاجرت شیعیان ایرانی الاصل و حساوی به کویت صادر شد. مجلس المعارف پس از مدتی به دلیل برخی اختلافات داخلی و با فشار کارگزاران انگلیسی در کویت منحل شد.([۶])
در بین کشورهای عرب و مسلمان که شیعیان آنها در اقلیت می‌باشند، شیعیان کویت در ابعاد مختلف از وضعیت نسبتا مطلوب‌تری برخوردارند و در برپایی مراسم و حفظ شعائر اسلامی و شیعی فعال می‌باشند. مساجد و حسینیه‌های شیعیان فعال است و در دیوانیه‌ها، افراد شاخص و شخصیت‌های برجسته اعم از تجار، دانشگاهیان و روحانیون به عنوان مراکز فرهنگی و مذهبی، به مسائل مختلف مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشغولند. فعالیتهای سیاسی و اجتماعی شیعیان خصوصاً پس از آزادسازی کویت از اشغال عراق، از نشاط و پویایی بیشتری برخوردار شده است و فشارها و حساسیت‌های حکومت نسبت به شیعیان، نسبت به دوره قبل از اشغال و زمان جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران کاهش یافته است.([۷])
ب) وضعیت شیعیان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به دنبال آن جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، سختگیری علیه شیعیان افزایش یافت و برکناری شیعیان از مسئولیت‌های حساس دولتی و نظامی شدت یافت، اما علی رغم تمام فشارها، شیعیان خط امام، در ابعاد مختلف تبلیغاتی، مالی و جانی از انقلاب اسلامی حمایت نمودند که ادامه مخالفت شیعیان با سیاست‌های دولت، منجر به زندانی شدن و حکم اعدام برای تعدادی از شیعیان کویتی شد و در عربستان نیز در همین سال‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۶۶، شانزده شیعه بی‌پناه کویتی اعدام گردند که این دوره سخت‌ترین دوره برای شیعیان کویت بوده است. با اشغال کویت توسط صدام در دوم اوت ۱۹۹۰ (مرداد ماه ۱۳۶۹)، شرایط دگرگون شد و رهبران کویت تا حدودی متوجه سیاست‌های غلط خود در حمایت از صدام و فشار به شیعیان گردیدند و وضعیت شیعیان مجدداً در کویت رو به بهبود گذاشته است. اما تا جایگاه اصلی و قابل قبول بر اساس موازین و معیارهای دمکراتیک، فاصله زیادی وجود دارد و هنوز در بسیاری از زمینه‌ها، حقوق شیعیان رعایت نمی‌گردد.([۸])
آثار پیروزی انقلاب اسلامی بر جامعه شیعیان کویت، خیلی زود بروز نمود. همزمان با آغاز حرکت انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی، تفکر اسلام انقلابی در میان شیعیان شکل گرفت و به تدریج، پیروان خط امام افزوده شدند. دولت کویت که از این حرکت به هراس افتاده بود، سختگیری علیه شیعیان را پیش گرفت و با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، این سختگیری تشدید شد و برکناری شیعیان از مسئولیت‌های حساس دولتی شدت یافت. شیعیان مؤمن به انقلاب اسلامی و خط امام، با درک صحیح از این توطئه، به تکلیف خود در حمایت تبلیغاتی، مالی و حتی جانی از جمهوری اسلامی ایران عمل نمودند. ادامه مخالفت شیعیان با سیاست حمایت و کمک دولت کویت به عراق، به تدریج به رویارویی کشید و تعداد زیادی از شیعیان به زندان و یا تحمل خسارت زیاد محکوم شدند.([۹])
اقلیت شیعه کویتی و ایرانیان مقیم در این کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و سقوط شاه، از تغییرات به وجود آمده در ایران و استقرار یک نظام مذهبی استقبال کردند. در واقع انقلاب اسلامی، توده‌های عرب را به خود جذب کرد.([۱۰])
۹ـ نقش فرهنگی و مذهبی شیعیان در صحنه سیاسی کویت
الف) گرایشات مختلف فکری شیعیان
شیعیان کویت از نظر گرایشات فکری و فرقه‌ای به گروه‌های زیر تقسیم می‌شوند:
شیعیان اصولگرا
از مراجع تقلید قم و نجف تقلید می‌کنند که در حال حاضر به شیعیان خط امام، مقلدین حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب و شیعیان طرفدار آیت الله سیستانی که پس از درگذشت آیت الله خویی به ایشان روی آوردند، گرایش پیدا نموده‌اند. شیعیان طرفدار خط آیت الله سید محمد شیرازی نیز با انقلاب، میانه چندان خوبی نداشته‌اند.
شیعیان اخباری یا حساوی
از عربستان سعودی، بحرین و تعدادی شیعه از بصره که پیروان شیخ احمد احسایی و از مقلدین میرزا احقاقی می‌باشند و با درگذشت میرزا عبدالرسول احقاقی در حال حاضر بر سر مرشد جدید دچار اختلاف و تفرقه شده‌اند، تشکیل شده است. این گروه مرجع خود را بصورت موروثی انتخاب، و از وضعیت مالی خوبی بر خوردارند، و در عقاید شیعی افراطی محسوب می‌شوند. این گروه علی رغم روابط خوبی که با حکومت کویت داشته‌اند، برای جمهوری اسلامی ایران نیز بی‌خطر بوده‌اند و در صورت تدبیر و برخورد معقول، دارای قابلیت نفوذ، جذب و استفاده می‌باشند. تجار عمده کویت، از این گروه می‌باشند.
شیعیان بهره (اسماعیلیه)
که بیشتر از اتباع هند و پاکستان مقیم کویت بوده و جمعیتی حدود ۳۰ هزار نفر دارند.([۱۱])
ب) عدم وجود وحدت نظر و همکاری منسجم در میان شیعیان
در بین شیعیان کویتی، وحدت نظر و همکاری منسجمی جهت پیگیری اهداف خود وجود ندارد. از این رو می‌توان شیعیان کویتی را به سه دسته تقسیم کرد:
ـ شیعیانی که خواستار تغییر نظام سیاسی کویت بودند و دولت کویت برای مقابله با این گروه به سلب تابعیت و اخراج آنها از کویت متوسل شد.
ـ شیعیانی که در چارچوب نظام سیاسی کویت، خواهان کسب حقوق خویش بودند و بهترین شیوه احقاق حقوق خود را فعالیتهای پارلمانی و حضور در مجلس ملی می‌دانستند.
ـ شیعیان خواهان حفظ وضع موجود و نزدیک به آل صباح، که به لحاظ مالی در وضعیت مناسبی به سر می‌بردند و خواستار حفظ وضع موجود در کویت بودند. خاندان حاکم بر کویت نیز برای کنترل شیعیان کویتی از این گروه بهره می‌جست.([۱۲])
پ) رهبری و مرجعیت شیعیان
وضعیت رهبری شیعیان کویت
هیچ نوع رهبری مشخصی در درون جامعه شیعی کویت شکل نگرفته است. در کویت، شمار شیعیان برجسته‌ای که در مقام رهبر شهرتی فراگیر داشته باشند، اندک است. این امر تا حد زیادی به دلیل آن است که شیعیان کویتی (در مقایسه با شیعیان عربستان سعودی، لبنان یا بحرین) چندان تمایلی ندارند که به خط مشی‌های آشکار شیعی بپردازند و خود را به منافع محدود فرقه‌ای منحصر سازند. برای مثال، نمایندگان شیعی پارلمان کویت، اعم از اسلام‌گراها و سکولارها، زحمت زیادی را به خود هموار می‌کنند تا خود را نماینده رأی دهندگان سنی و شیعی و مسئول در مقابل تمامی گروه‌های حوزه انتخابشان جلوه دهند.([۱۳])
بر اساس برآورد کویتی‌ها، حدود سی تا چهل درصد شیعیان، پیرو خط امام‌اند. آنان از تعالیم آیت الله خمینی و نظریه او درباره اداره حکومت اسلامی به دست روحانیون و ولایت فقیه پیروی می‌کنند. به بیان دیگر، آنان اسلام‌گرایان محافظه کار هستند که در مقایسه با دیگر شیعیان، ارتباط قوی‌تری با حکومت ایران دارند. البته عنوان امامی مفهوم کاملاً روشنی ندارد؛ این واژه معنای دقیق پایبندی به خط امام در کویت را بیان نمی‌کند، به ویژه با توجه به اینکه در این کشور شیعیان در اقلیت‌اند و منطقاً نمی‌توانند خواستار نظامی شبیه نظام سیاسی ایران باشند. افزون بر این، این تعبیر آنگونه که باید و شاید بیانگر ارتباط امامی‌ها با نهادهای سیاسی ایرانی، در مقابل تشکیلات مذهبی نیست. به گمان برخی از کویتی‌ها، یک شبکه حزب الله در کویت وجود دارد، اما ناظران غربی معتقدند که شواهد چندانی برای وجود چنین شبکه‌ای در دست نیست.([۱۴])
اکثریت شیعیان کویت از تعالیم آن دسته از علمای مذهبی که با نهادهای رسمی ایران ارتباطی ندارند، پیروی می‌کنند. جز حساویها که مرجعشان از خودشان است، شمار زیادی از شیعیان کویت، مقلد آیت الله سیستانی‌اند؛ وی یک روحانی سیاست گریز است که در نجف زندگی می‌کند و وارث منصب مرحوم آیت الله خویی است. گروهی دیگر پیرو آیت الله شیرازی‌اند، هر دوی این گروهها، در واقع، منتقد آموزه‌ها و سیاست‌های رسمی ایران‌اند و تشیع را یک تعهد مذهبی تلقی می‌کنند، نه یک ایدئولوژی سیاسی. از همین روی، این گروهها به دقت خود را از امامی‌ها متمایز می‌سازند و آنان را در مسائل اجتماعی و سیاسی، افراطی و در حمایت از حقوق شیعیان، ستیزه جو می‌دانند. افزون بر این، آنان بیم آن دارند که نزدیکی امامی‌ها به ایران، بر کل جامعه شیعی کویت سایه افکنده، موجب این بدگمانی شود که شیعیان بیشتر به منافع فرقه‌ای خود و نه منافع ملی می‌اندیشند.([۱۵])
شیعیان از نظر تقلید
شیعیان از نظر تقلید به گروه‌های زیر تقسیم می‌شوند:
۱ـ مقلدین حضرت امام خمینی که اکنون مقلدین مقام معظم رهبری هستند.
۲ـ مقلدین آیت الله العظمی خویی که اکثریت شیعیان را تشکیل می‌دهند، اکثر مقلدین ایشان در حال حاضر از آیت الله العظمی سیستانی تقلید می‌کنند.
۳ـ مقلدین آیت الله العظمی سید محمد شیرازی که در اقلیت بوده ولی فعال می‌باشند.
۴ـ شیعیان شیخیه که از منطقه احساء می‌باشند و مقلد آقای میرزا حسن اسکویی می‌باشند.
۵ـ شیعیان اخباری که دارای اصلیتی بحرینی هستند و تابع مرحوم میرزا ابراهیم جمال الدین می‌باشند و در حال حاضر از برادرش سید جواد تقلید می‌کنند.
۶ـ مقلدین میرزا حسن احقاقی رهبر فرقه شیخیه که مرحوم شد و پسرش عبدالرسول جانشین وی می‌باشد.([۱۶])
تقلید شیعیان از مراجع دینی مختلف، خطوط افتراق دیگری را در میان جامعه شیعی پدید آورده که به ویژه عجم‌ها و بحارنه را از یکدیگر متمایز می‌سازد.([۱۷])
تعدد مراجع مذهبی در میان شیعیان کویت
این تعدد عاملی است در اختلاف بین آنان. به غیر از حساویها، شیعیان کویت از مراجع مختلفی پیروی می‌کنند. از جمله: حضرت آیت الله خامنه‌ای (معمولاً کسانی که ابتدا پیرو حضرت آیت الله خمینی بودند اینک از او پیروی می‌کنند)، آیت الله سیستانی در عراق، آیت الله شیرازی در ایران، فضل الله در لبنان و روحانیون دیگری از ایران. انتخاب یک مرجع، تا اندازه‌ای نوع نگرش سیاسی فرد مقلد را مشخص می‌کند، یا دست کم چارچوب آن را روشن می‌سازد. بر همین اساس، هم شیعیان و هم سنیان کویتی، میان دو گروه زیر، مرز دقیقی ترسیم می‌کنند: کسانی که از مراجع رسمی ایرانی که در عرصه سیاست فعال‌تر و متعصب‌تر قلمداد می‌شوند، تقلید می‌کنند، و آنانی که آیت الله سیستانی یا آیت الله شیرازی را که موضع صریحی در مسائل سیاسی اتخاذ نمی‌کنند و حتی از سیاست دوری می‌جویند، به مثابه مرجع خود بر می‌گزینند.([۱۸])
ت) شخصیت‌های مذهبی شیعیان
شخصیت‌های معروف شیعه کویت به شرح زیر است:
۱ـ حاج صالح جوهر حیات: امام جماعت مسجد امام حسین که از محبوبیت خاصی بین جوانان برخوردار است و از طرف مقام معظم رهبری نیز دارای وکالت می‌باشد.
۲ـ سید عدنان عبدالصمد: که جانشین امام جماعت مسجد امام حسن می‌باشد و از نظر اجتماعی از موقعیت خوبی برخوردار است، وی در حال حاضر، نماینده مجلس الامه است و امامت مسجد را به روحانی ایرانی الاصل، آقای علی اکبر محمودی، واگذار نموده است.
۳ـ حاج حسن حبیب السلمان: عضو شورای شهر بوده و از نظر مالی مردم به ایشان مراجعه می‌کنند و در بین جوانان نیز از جایگاه خاصی برخوردار است.
۴ـ جواد العطار: خطیب و امام مسجد شیعیان الرمیثیه بوده و از مقلدین امام خمینی می‌باشد و در بین جوانان نفوذ دارد، ولی از نظر مالی از شرایط مطلوبی برخوردار نیست.
۵ـ دکتر جعفر عباس: استاد دانشگاه کویت و نویسنده خوبی است که از مقلدین امام خمینی می‌باشد. بر جوانان کویتی در کویت و آمریکا تأثیرگذار است.
۶ـ عبدالنبی عطار: از مقلدین حضرت امام و از فعالان سیاسی بوده است.
۷ـ حاج اسماعیل شطی: از مقلدین حضرت امام و دارای دیوانیه است که جوانان حزب الهی در آن جمع می‌شوند.
۸ـ حاج یوسف مال الله (ابومقداد): از مقلدین حضرت امام است.
۹ـ سید علی طباطبایی: از مقلدین حضرت امام بوده و بر جوانان تأثیرگذار است.
۱۰ـ سید جلیل طباطبایی: برادر سید علی و در همان خط وی می‌باشد.
۱۱ـ سید طالب کاظمی: از مقلدین حضرت امام می‌باشد.
۱۲ـ صباح شبر: وی از مقلدین آیت الله العظمی خویی و از دوستداران جمهوری اسلامی ایران است.
۱۳ـ محمد علی باقری.
۱۴ـ سید محمد باقر مهری: روحانی بارز کویتی است که از طرف مقام معظم رهبری نیز وکالت داشته و از روحانیون مطرح در جامعه می‌باشد.
۱۵ـ علاء الدین القزوینی: از اندیشمندان کویتی و عراقی الاصل است و از نویسندگان چیره دست شیعه به شمار می‌آید که نسبت به جمهوری اسلامی ایران ارادت خاصی دارد.
۱۶ـ حسینی افغانی: او از مریدان مقام معظم رهبری و مورد احترام همگان است.
۱۷ـ شیخ محمد الجزاف.
۱۸ـ شیخ محمد نجم الدین طبرسی: وی ایرانی الاصل و از محافظه‌کاران است.
۱۹ـ شیخ علی اکبر محمودی: امام جماعت مسجد امام حسن بوده که پدر شهید و از دوستداران مقام معظم رهبری است.
۲۰ـ سید حسین قلاف: نماینده مجلس و خط امامی است.
۲۱ـ سید عباس مهری: مرحوم شده است و در حال حاضر فرزندش امام جماعت مسجد شیعیان شرق را به عهده دارد.
۲۲ـ دکتر ناصر صرخوه (عضو سابق مجلس).
۲۳ـ عبد المحسن جمال (عضو مجلس).
۲۴ـ عباس الخضاری (عضو سابق مجلس).
۲۵ـ یوسف کمال (عضو سابق شورای شهر).
۲۶ـ دکتر یعقوب حیاتی (عضو سابق مجلس).
۲۷ـ عبدالعزیز البوشهری (وزیر سابق کار و امور اجتماعی).
۲۸ـ عبدالمطلب الکاظمی (وزیر سابق نفت).
۲۹ـ حمزه مقامس (تاجر).
۳۰ـ کاظم عبدالحسین (وکیل آیت الله العظمی خویی).
۳۱ـ حاج علی الصراف: او تاجر و طرفدار جمهوری اسلامی ایران می‌باشد.
۳۲ـ حاج عیسی بهمن اشکنانی (عضو سابق مجلس).
۳۳ـ صادق خلف (عضو سابق شورای شهر).
۳۴ـ حبیب جوهر حیات (وزیر سابق راه و ترابری).
۳۵ـ حاج اسماعیل دشتی (عضو سابق مجلس).
۳۶ـ دکتر جاسم الحسن.
۳۷ـ حاج ابراهیم خریبط (عضو سابق مجلس ملی).
به طور کلی روحانیون شیعه‌ی ایرانی که در کویت شناخته شده‌اند عبارتند از: احمد معرفت، مرتضی شاهرودی، حسین امیری، ولوی، مناقبی، آل علی شاهرودی، خاتمی، مولانا، محقق، قزوینی، دماوندی، نایینی، ذوالریاستین، محمودی، هاشمی، علیزاده، زنجانی، میرزا حسن احقاقی.([۱۹])
ث) فعالیت فرهنگی شیعیان
وجود بیش از ۳۰ مسجد، ۶۰ حسینیه رسمی و ده‌ها حسینیه غیر رسمی دیگر و صدها دیوانیه، بستر مناسبی برای فعالیتهای فرهنگی و تبلیغی فراهم کرده است و حضور مردم در این اماکن نیز فراوان و گسترده است. دیوانیه، سالنی بزرگ جهت پذیرایی و استقبال از میهمانان است که در منازل بسیاری از کویتی‌ها وجود دارد.([۲۰])
طبق بعضی آمارها حدود ۸۰۰ حسینیه، تکیه و دیوانیه که عمدتاً مرکز سوگواری و تبلیغ تشیع است در کویت موجود می‌باشد که ۱۲۵ حسینیه؛ بزرگ، رسمی و دارای مجوز است و بقیه همان دیوانیه‌ها یا حسینیه‌های خانگی می‌باشد. سخنرانی‌ها و مراسم در این حسینیه‌ها (جز چند مورد که به زبان فارسی است) به زبان عربی می‌باشد.([۲۱])
امروزه در جای جای کویت، حسینیه‌ها به فضل و لطف اهل بیت عترت و طهارت^ دیده می‌شوند و در مناطق پرجمعیتی چون المنصوریه، الدعیه، الدسمه، الشرق و الرمیثیه دایر و مجالس عزاداری حسینی در دهه اول ماه محرم در آنها برگزار می‌شود.([۲۲])
کلیه مساجد شیعیان، توسط متولیان خصوصی اداره می‌شوند و وزارت اوقاف کویت بر آن اشرافی ندارد، ولی مساجد اهل تسنّن تحت اشراف وزارت اوقاف اداره می‌شوند و نمی‌توانند آزادانه سخنرانی کنند. البته وزارت اوقاف در نظر دارد با تهیه دستور‌العمل عمومی برای ائمه مساجد، کلیه فعالیتهای آن را زیر نظر بگیرد.([۲۳])
کویتی‌ها به تالار ملاقات و گفتگو، دیوانیه می‌گویند. اکثر شخصیت‌های مذهبی، اجتماعی و سیاسی در منزل خود دیوانیه‌ای دارند که با برنامه مشخص (مثلاً دوشنبه‌ها از ساعت ۱۸ الی ۲۰) در آن حضور دارند و افراد دیگر برای ملاقات، طرح مسائل و حل اختلافات و امروزه برای لابی‌های سیاسی([۲۴]) با صاحب دیوانیه در آن شرکت می‌کنند. دیوانیه‌ها محل مناسبی برای مهمانی‌ها، عروسی‌ها، اعیاد و عزاداری‌ها نیز هستند.([۲۵])
شیعیان از هر امکاناتی برای ترویج و تعظیم شعائر اسلامی بهره می‌برند، از دیوانیه هم برای مجالس روضه‌خوانی، توسل و سخنرانی استفاده می‌کنند. نقطه شروع تشکیل و تأسیس حسینیه در کویت، همین دیوانیه‌ها بودند و در ایام محرم و صفر، در این دیوانیه‌ها مجالس عزاداری امام حسین را برگزار می‌کردند. خانواده‌های معروف کویتی، هر کدام حسینیه مخصوصی دارند و به نام خود نامگذاری کرده‌اند؛ همچون دیوانیه (حسینیه) سید علی موسی، التقی، حاج محمد شفیع آخوند، علی اسماعیل جمال و غیره. بیشتر این دیوانیه‌ها (حسینیه‌ها) در مناطق الشرق، الصوابر و القبله قرار داشتند ولی به مرور زمان به خارج از سور (دروازه) قدیم کویت منتقل، و در مناطق المیدان، الدسمه و الدعیه احداث شدند.([۲۶])
ج) وضعیت فرهنگی شیعیان
فضای آزاد فرهنگی کویت، این کشور را دروازه فرهنگی خلیج فارس قرار داده است. شاید در بین کشورهای عربی، بعد از لبنان، کویت از آزادترین عرصه‌های فرهنگی برخوردار باشد. قدر مسلم آن است که وضعیت فرهنگی کویت نسبت به سایر کشورهای حوزه خلیج فارس، متمایز بوده و سطح مباحث و عرصه‌های فرهنگی در این کشور، بالاتر و قوی‌تر از کشورهای عربی اطراف خود است. مطبوعات رونق دارد و نویسندگان با آزادی قابل توجهی به طرح افکار خود می‌پردازند. این فضا موجب گشته تا شیعه و اهل تسنن در عرصه مذهبی، با آزادی نسبی فعالیت بکنند. در این میان، فعالیت گسترده جریان وهابیت و بهره‌مندی حداکثری آنان از بستر موجود، مشهود و تأثیرگذار بوده است. شیعیان ۱۲ کتاب فروشی و چند کتابخانه محدود دارند که اکثر آنان علاوه بر کتاب، لوح‌های فشرده و نوار عرضه می‌کنند.([۲۷])
چ) وضعیت دانشگاهی شیعیان
عرصه‌های دانشگاهی از عرصه‌های مهم حضور و ظهور شیعیان است. شیعیان در دانشگاه کویت، چه به عنوان مسؤولان بخش‌های مختلف دانشگاهی، چه در سطح استادان و چه در فضای دانشجویی، حضور خوب و قابل قبولی دارند (لازم به تذکر است که دانشگاه کویت، دانشگاه ملی به شمار می‌رود و با شعبات مختلف خود بیش از ۹۰ درصد فعالیت دانشگاهی کویت را در بر می‌گیرد). دانشجویان شیعی، با آزادی وارد دانشگاه شده، بدون حساسیت جدی درس خود را می‌خوانند و در تشکل‌های دانشجویی حضور جدی و مؤثر و فعالیتهای خوبی دارند. غیر از دانشکده الهیات دانشگاه کویت که تعالیم اسلامی را از منظر اهل تسنّن و فقه مالکی آموزش می‌دهد و کم و بیش متأثر از جریان‌های وهابی کویت است، در بقیه دانشکده‌ها و بخش‌های دانشگاه نمی‌توان تفکیک خاصی بین شیعیان و اهل تسنّن قائل شد. استادان و دانشجویان شیعی با وجود انتساب به جریان‌ها و گروه‌های مختلف شیعی، انسجام قابل قبولی دارند و فعالیتهای فرهنگی خوبی تنظیم و اجرا می‌کنند.([۲۸])
ح) شخصیت‌های فرهنگی و دانشگاهی شیعه
دکتر سامی ناصر الخلیفه، نویسنده و استاد دانشگاه، دکتر جعفر عباس حاجی، استاد دانشگاه، دکتر یوسف محمد جواد، دکتر یاسر محمد صالح، دکتر عبدالله سهر، دکتر حامد حافظ عبدالله، دکتر مهدی سلمان، دکتر فاضل صفر، دکتر بدر نادر الخضری، خانم دکتر آمنه الموسوی، دکتر باسل الدشتی، دکتر حسن عباس عبدالله، دکتر حیدر الحداد، دکتر خلیل عبدالله علی، دکتر سعد مقصید، صلاح الفضلی، دکتر عبدالکریم الصفار، دکتر عبدالله جراغ، دکتر عبدالنبی العطار، دکتر عبدالنبی الغضبان، دکتر علی بو مجداد، دکتر محمود الموسوی، مرتضی فرج، دکتر عبدالرحیم اسماعیل، دکتر نبیل الصفار، فؤاد غالب، مال الله مال الله، دکتر محمد سیف، دکتر مصطفی الموسوی، هانی غالب، احمد لاری، دکتر ناصر صرخوه، دکتر حسن عبدالله جوهر، دکتر خلیل الحداد، علی الموسی، دکتر حیدر بهبهانی، دکتر عادل الیوسفی، دکتر حیدر بهبهانی، احمد شهاب، فیصل المحمید، دکتر صادق جعفر اسماعیل، مهندس مصطفی غلوم و… که عمدتاً استاد دانشگاه و نویسنده هستند.([۲۹])
خ) علاقه‌مندی فارغ التحصیلان به معارف اسلامی
فارغ التحصیلان جوان دانشگاه‌ها و زنان، به معارف اسلامی علاقه دارند و استقبال آنان از برنامه‌های مختلف فرهنگی تبلیغی، اعم از جلسات مذهبی، سخنرانی‌ها، دوره‌های کوتاه مدت و اردوهای فرهنگی، قابل تحسین و تقدیر است.([۳۰])
علاقه شیعیان کویت به معارف اسلامی موجب شده تا به صورت خود جوش، بسیاری از برنامه‌های فرهنگی در مساجد، حسینیه‌ها و دیوانیه‌ها سامان یابد و هزینه برنامه‌ها را داوطلبانه و با رغبت پرداخت کنند. با وجود چنین زمینه مناسب و بستر آماده‌ای، مبلغان و روحانیون کارآمد در کویت به اندازه کافی حضور ندارد. از نظر نیروهای فرهنگی و تبلیغی، کویت از کاستی ملموسی رنج می‌برد. بسیاری از مساجد، فاقد روحانی ثابت و مستقر است و نماز جماعت منظم در بسیاری از مساجد برگزار نمی‌شود، برنامه خیلی از حسینیه‌ها منظم نیست، گردهمایی مردم در دیوانیه‌ها در موارد بسیاری منحصر به صحبت‌های معمولی و بدون برنامه و وقت گذرانی راست. شاهد این امر آن است که حضور تبلیغی برخی از شخصیت‌ها و مبلغان معروف، با اقبال فوق العاده اقشار مختلف مواجه، و لوح‌های فشرده سخنرانی‌های آنها دست به دست تبادل می‌شود. معروف است که یک مبلغ و خطیب کافی است یک بار به کویت برود تا آنجا را همه ساله در برنامه خود بگنجاند. حضور همه ساله شخصیت‌هایی همچون شهید حکیم و آقای آصفی، خاطرات شیرینی را در اذهان کویتی‌ها ایجاد کرده است. ساماندهی تبلیغ در کویت و برنامه‌ریزی برای حضور مبلغان و علمای شیعه در کویت، می‌تواند تأثیر به سزایی بر شیعیان آن دیار بر جای گذارد.([۳۱])
د) نویسندگان و خبرنگاران شیعه
از گرایشات و گروه‌های مختلف شیعه، افرادی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی کویت، به عنوان نویسنده یا خبرنگار فعال می‌باشند.
در روزنامه الرأی العام؛ دکتر سامی ناصر الخلیفه، دکتر عبدالله سهر، دکتر یوسف جواد، دکتر حسن عبدالله عباس، صلاح الفضلی، سید محمد جواد مهری، آمنه موسوی، عمار تقی (خط امام) و جابر سید خلف بهبهانی (دارالزهراء حزب الدعوه) فعالیت می‌کنند.
در روزنامه الانباء؛ عادل حسن دشتی (خط امام)، دکتر یوسف زلزله و عبدالهادی الصالح (دار الزهراء حزب الدعوه)، عبدالحسین سلطان (گروه آیت الله شیرازی) و حسن علی کرم (مستقل) مشغول فعالیت هستند.
در روزنامه القبس؛ دکتر عبدالمحسن جمال، مال الله مال الله، دکتر عزام مؤمن، سید حسن موسوی، عبدالعزیز الهندال (خط امام)، دکتر عبدالخالق ملاجمعه، دکتر حسن موسوی (مستقل) و دکتر ابراهیم بهبهانی (لیبرال مستقل) در حال فعالیت هستند.
در روزنامه الوطن؛ دکتر بدر نادر الخضری، عادل بهبهانی، دکتر عبد النبی العطار (خط امام) خلیل علی حیدر و حسن الصایغ (لیبرال) دارای فعالیت می‌باشند.([۳۲])
ذ) نقش ملی گرایی عربی و سکولار([۳۳]) شیعه
ایدئولوژی مذهبی شیعی در کویت، از ایران متأثر بوده است. ملی‌گرایی عربی در کویت نیز از رهگذار شمار عظیمی از آموزگاران، کارمندان دولتی و متخصصان مصری و فلسطینی که از دهه ۱۹۵۰ تا دهه ۱۹۸۰، ستون فقرات اقتصاد و نظام آموزشی کویت را شکل می‌دادند، تغذیه شده است. در واقع در تمام این دوران، پان([۳۴]) عربیسم، نیروی غالب سیاسی درکویت بود و چالش با رژیم نیز که گاه با خشونت همراه بود، از سوی این طیف سیاسی سرچشمه می‌گرفت. در کویت، ملی‌گرایی عربی و دیگر ایدئولوژی‌های سکولار، به لیبرالیسمی از نوع غربی تبدیل شده که بیش از هر جای دیگری در منطقه خلیج فارس، در این کشور ریشه دوانیده است. با این حال، دو نیروی در حال شکل‌گیری به صورتی روزافزون، لیبرالسیم را به چالش فرا می‌خوانند؛ یکی اسلام سیاسی در اشکال شیعی و سنی‌اش و یکی هم نیروی محافظه کار قبیله‌ای که تحت حمایت خاندان حاکم است. این دو گرایش رو به رشد سیاسی، تمام لیبرال‌ها را تهدید می‌کنند. لیکن برای شیعیان سکولار تهدیدی خاص به شمار می‌آیند. از آنجا که شیعیان هرنوع دیدگاه سیاسی که داشته باشند نمی‌توانند از بر چسب فرقه‌ای بگریزند، محافظه کاران سنی از دو جهت، شیعیان لیبرال را به مخاطره انداخته‌اند: نخست به سبب شیعه بودن و دوم به دلیل لیبرال یا سکولار بودن اسلام‌گرایان شیعه، با فاقد صلاحیت جلوه دادن لیبرالهای شیعه برای سخن گفتن از جانب شیعیان، آنان را با نوع متفاوتی از تهدید رو به رو ساخته‌اند. از این روی، در انتخابات پارلمانی ۱۹۹۶، کاندیدهای لیبرال شیعه در جلب حمایت رأی دهندگان نا کام ماندند. نخستین نگرانی لیبرالهای شیعه آن است که روند رو به رشد اسلام‌گرایی، فرقه‌گرایی را تقویت کند و بر فرآنید جذب و بر پذیرش شیعیان در جامعه کویت (شهروندان شیعه در مدت دوران اشغالگری عراقی‌ها به معنای واقعی کلمه برای آن مبارزه کردند) اثر معکوس بگذارد. افزون بر این، فرقه‌گرایی ممکن است جامعه شیعه را همانند دهه ۱۹۸۰ کانون ظن قرار دهد. در سطحی گسترده‌تر نگرانی سکولارها، آن است که رشد تمایلات محافظه‌کارانه (اعم از اسلام گرا و قبیله‌ای) در میان سنیان، به رغم پیمانهای موقتی و تاکتیکی بین اسلام گرایان شیعی و سنیان محافظه کار، به صورتی نا مطلوب، کل جامعه شیعی را تحت تأثیر قرار دهد. شیعیان در برابر نیروهای محافظه کار فوق‌العاده احساس آسیب‌پذیر بودن می‌کنند؛ چرا که می‌دانند وظیفه اثبات وفاداری و درستی عملکردشان بر دوش خودشان خواهد بود و منافعی که به دست آورده‌اند آن چنان شکننده‌اند که برای حفظ آنها باید پیوسته هوشیار باشند و رفتار شایسته از خود نشان دهند.([۳۵])
سکولارهای شیعه برای تأسیس احزاب سیاسی با بنیانی سکولار، با مشکلاتی رو به رو شده‌اند. همان گونه که یک شیعه لیبرال این مطلب را با نارضایتی اظهار کرده است.([۳۶])
جامعه شیعی کویت در برگیرنده همان تنوع شناخته شده عقاید سیاسی است که سکولارها را از اسلام گراها و اسلام‌گراها را از یکدیگر جدا می‌سازد. عقاید سیاسی موجود در میان شیعیان، طیفی را در بر می‌گیرد که از نگرشهای چپ گرا، لیبرال و سکولار، تا ایدئولوژی محافظه‌کار اسلام گرا امتداد دارد. همچون کشورهای دیگر، رعایت احکام اسلامی در میان شیعیان و سنیان، رواج بیشتری یافته است، در حالی که تا دو دهه پیش، این امر به گروه‌های کوچکی از مردم محدود می‌شد. پایبندی مذهبی، لزوماً به آموزه‌ای سیاسی تبدیل نمی‌شود و در نظر اکثر کویتی‌ها، تشیع به دینداری و تقوای شخصی باز می‌گردد، نه اینکه ارائه کننده یک برنامه سیاسی باشد. با این حال، رشد عمومی پایبندی مذهبی، نگرش به مسائل اجتماعی و عرصه گسترده سیاست داخلی و خارجی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. پایبندی مذهبی بیشتر بر تعداد اسلام‌گراها افزوده و موجب تقویت موضع آنان در سطح ملی می‌شود.([۳۷])
ر) محدودیت‌های دولت در فعالیتهای فرهنگی شیعیان
انتشار نشریه خاص شیعیان، همواره با ایجاد مشکلات و موانع از سوی دولت مواجه بوده است. در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی، هفته نامه صوت الخلیج، توسط یکی از خانواده‌های شیعه منتشر می‌شد. سردبیر و صاحب امتیاز آن، صلاح خربیط، و مواضع این نشریه، متمایل به جمهوری اسلامی ایران بود. انتشار آن بدلیل ضعف بنیه مالی در سال ۱۳۶۴ متوقف شد. ولی بعدها مجدداً شروع بکار کرد و تعدیلاتی در مواضع خود به وجود آورده و اکنون نیز منتشر می‌شود. همچنین پس از آزادی کویت، مقلدین آیت الله شیرازی، مجوز انتشار نشریه‌ای بنام «رساله الکویت» را بدست آوردند که محل چاپ آن در بیروت است و در کویت نیز توزیع می‌شود. در حال حاضر این گروه دارای نشریه‌ای بنام المنبر می‌باشند.([۳۸])
از جمله اقدامات دیگر دولت بر علیه فعالیتهای فرهنگی شیعیان این است که تعدادی از نیروهای غیر شیعه با حمایت نیروهای امنیتی، قسمت زیادی از مسجد الموسوی الحیدری در منطقه شرق کویت را تخریب نمودند. این تخریب مصادف با سالروز وفات دو امام عسکری و انهدام این دو مرقد شریف در سامرا صورت گرفت.([۳۹])
همچنین وزارت کشور کویت دستور داده است تا مأموران امنیتی با هرگونه مراسم عزاداری امام حسین که خارج از حسینیه‌ها برگزار شود، برخورد نمایند. بر اساس این دستور، مراسم عزاداری سید الشهداء تنها باید در داخل حسینیه‌ها و در زمان معینی برگزار و پایان یابد. وزارت کشور کویت نیز دستور داد که زمان پایان مراسم عزاداری به کلیه مراکز امنیتی مخابره شود. همچنین وزارت کشور کویت از مسئولان وزارت اوقاف و امور اسلامی این کشور خواسته است، با دقت خطبه‌های نماز جمعه را پیگیری نمایند. این حرکت که با فشار سلفی‌های صاحب نفوذ در این کشور اتخاذ شده است، آغازی برای محدود کردن فعالیت مذهبی شیعیان این کشور محسوب می‌شود.([۴۰])
۱۰ـ رابطه میان شیعیان و اهل تسنّن و سلفی‌ها در صحنه سیاسی
سلفی‌های کویت قدرت فوق‌العاده‌ای در دولت و پارلمان دارند و دولت این کشور تحت تأثیر سلفی‌های این کشور قرار می‌گیرد و از آنها حساب می‌برد. سلفی‌های کویت از سال ۱۹۸۱، در انتخابات پارلمانی این کشور شرکت کرده و توانستند ۴ کرسی در پارلمان بدست آورند. سلفی‌های کویت در این انتخابات شعار (اصلاح ماده ۲ قانون اساسی) و (قراردادن شریعت اسلامی بعنوان منبع اصلی قانون گذاری) را مطرح کردند.([۴۱])
سلفی‌ها در انتخابات پارلمانی فوریه ۱۹۸۵ مجموعاً ۵ کرسی کسب کردند. این پارلمان فقط یکسال فعالیت داشت و در ژوئیه ۱۹۸۶ منحل گردید که انحلال پارلمان شش سال به طول انجامید. پس از آزادی این کشور از دست نیروهای صدام در ۲۶ فوریه ۱۹۹۱، سلفی‌ها نفوذ خود را در این کشور مجددا به دست آوردند و در انتخابات اکتبر ۱۹۹۲ شرکت، و از مجموع ۵۰ کرسی، ۱۶ کرسی پارلمان (یعنی ۳۰ درصد) را از آن خود کردند. سلفی‌های کویت پس از پیروزی در انتخابات وارد کابینه شدند و سه تن از اعضای سلفی پارلمان، به عنوان وزیر در کابینه شرکت کردند.([۴۲])
پس از آزادی کویت، جماعت سلفی بر خود نام «التجمع الاسلامی» گذاشت و این جماعت بیانیه‌های خود را بنام «التجمع الاسلامی» امضا می‌کرد. جماعت سلفی سپس نام خود را به «التجمع الاسلامی الشعبی» تغییر داد. «التجمع الاسلامی الشعبی» در اولین بیانیه خود که تحت عنوان «پیرامون تحکیم شریعت اسلام» منتشر شد، خواستار اسلامی کردن کلیه قوانین درکویت گردید. این تجمع همچنین خواستار اجرای شریعت اسلام و پیاده کردن قانون اسلامی و اصلاح نظام حکومتی در کویت و دادن آزادی‌های سیاسی و برقراری دمکراسی در این کشور شد. سه تن از اعضای «التجمع الاسلامی الشعبی» پس از شرکت در انتخابات پارلمانی در انتخابات پیروز شوند.([۴۳])
سلفی‌های کویت پس از پیروزی در انتخابات، خواستار تشکیل هیئت امر به معروف و نهی از منکر شدند. این هیئت قبل از این عملا فعالیت داشت ولی سلفی‌های کویت خواستار رسمیت بخشیدن به این هیئت شدند. پیشنهاد سلفی‌های کویت به تشکیل هیئت امر به معروف و نهی از منکر، با مخالفت شدید گروه‌های لیبرالی و شیعیان این کشور مواجه شد، زیرا شیعیان کویت معتقد بودند که تشکیل این هیئت می‌تواند به اعمال نظر یک فرقه علیه طوایف دیگر منجر شود و یک گروه می‌تواند تروریسم را بر کویت حاکم سازد. مخالفت لیبرال‌ها و شیعیان با تشکیل هیئت موجب شد که سلفی‌های کویت پیشنهاد خود را پس بگیرند.([۴۴])
سلفی‌های کویت، مخالف اعطای حقوق زن و مشارکت زنان در انتخابات بودند. این جماعت ضمن فعالیت در داخل کویت، از حرکت‌های سلفی در سرتاسر جهان پشتیبانی می‌کرد پس از مدتی «التجمع الاسلامی الشعبی» دچار اختلاف و دو دستگی شد و برخی از رهبران این تجمع از آن خارج شدند و جنبشی بنام «الحرکهًْ السلفیهًْ العملیهًْ» را تشکیل دادند، سپس نام آن را به «التجمع الاسلامی السلفی» تغییر دادند و سالم الناشی به عنوان دبیر کل این تجمع انتخاب شد.([۴۵])
مرکز پژوهش‌های استراتژیک آمریکا، در تحقیقات خود در مورد روابط میان شیعیان و اهل تسنّن در کشورهای حاشیه خلیج فارس، روابط میان شیعیان و اهل تسنن، دو فرقه‌ی مهم اسلامی را در کویت، بهتر از سایر کشورها ارزیابی کرد. در این پژوهش که در پی انجام تحقیقات «اندرو تیریل»، کارشناس مسائل خاورمیانه و امور امنیت ملی مرکز پژوهش‌های استراتژیک آمریکا اعلام شده، آمده است: شیعیان در کویت با داشتن نمایندگانی در مجلس، در امور حکومتی این کشور شرکت دارند و آنها نقش مهمی را در امور اقتصادی و بازرگانی این کشور، ایفا می‌کنند. (آمریکا، ۱۳۸۷)
الف) رابطه سیاسی میان شیعیان و سنی‌های غیر سلفی در کویت
حجت الاسلام و المسلمین سید محمد باقر مهری، دبیر کل جامعه روحانیون شیعه کویت، در بیانیه‌ای ضمن حمله به اظهارات فتنه انگیزانه برخی از شخصیت‌های کویتی در خصوص فتنه انگیزی میان شیعیان و سنی‌ها در کشورش هشدار داد. دبیر کل جامعه روحانیون شیعه کویت، در بیانیه‌ی خود با رد اظهارات اخیر ولید طباطبایی، نماینده سلفی مجلس امت پارلمان کویت، که ادعای دخالت ایران به نفع شیعیان عراق علیه سنی‌های این کشور را کرده بود، مطرح کردن اتهام‌های واهی و بی‌دلیل در این خصوص را به زیان کویت و اسلام دانست. وی اتهام بی‌پایه این نماینده سلفی کویت علیه ایران را، دخالت آشکار در امور داخلی عراق برشمرد و آن را جانبداری از گروه‌های افراطی دانست که به بهانه مقابله با اشغالگران، همه روزه شماری از مردم بی‌گناه عراق را به قتل می‌رسانند. حجت الاسلام و المسلمین مهری، اتهام بی‌دلیل نماینده سلفی پارلمان کشورش را نوعی فتنه انگیزی و ضربه زدن به وحدت ملی عراق دانسته و تأکید کرد که چنین اظهاراتی می‌تواند موجب خصومت ملت عراق با کویت شود. دبیر کل جامعه روحانیون شیعه کویت، با انتقاد شدید از روحانیونی که با سخنان و یا بیانیه‌های خود موجب فتنه انگیزی میان شیعه و سنی می‌شوند، آنان را افرادی متعصب، متحجر و فتنه‌انگیز دانسته که از سرنگونی صدام حسین بسیار ناخرسندند. وی در بیانیه خود از دولت کویت خواست تا برای حفظ وحدت ملی و جلوگیری از فتنه انگیزی در جامعه کویت، هرگونه اظهارات و یا بیانیه‌های نامسئولانه در این خصوص را ممنوع اعلام کند و از ورود روحانیون فتنه‌انگیز به این کشور جلوگیری نماید.([۴۶])
شیعیان و اهل تسنّن کویت، جدا از برخی رفتارهای موردی از سوی برخی جریان‌های افراطی تکفیری، تعامل خوبی با یکدیگر دارند و بدون تحریک یکدیگر و با آزادی، به ترویج دیدگاه‌ها و عقاید خود مشغول‌اند. بسیاری از اهل تسنّن در مساجد یا حسینیه‌های شیعیان حضور می‌یابند و در مناسبت‌های مختلف، به ویژه در عزاداری‌های امام حسین، شرکت می‌کنند. در صحنه فعالیتهای اجتماعی، سیاسی هم همکاری‌های خوبی بین جریان‌های شیعه و سنی وجود داشته است. همکاری اهل تسنّن هواخواه اخوان المسلمین با اسلام‌گرایان شیعی و همراهی‌های نمایندگان شیعی مجلس با گروهها و جریان‌های داخل مجلس، نمونه‌ای از این دست‌اند. در کویت برخی تحرکات و اقدام‌ها در پی آن هستند که اختلاف‌ها و تنش‌های مذهبی را تشدید، و منافع استعماری کشورهای غربی را محقق سازند.([۴۷])
دکتر ولید الطباطبائی یکی دیگر از نمایندگان کویت نیز با اشاره به بحران اخیر کویت (در شهادت مغنیه) در این باره گفت: اختلاف اخیر نمایندگان کویت بر سر مراسم مذکور، به نفع هیچکدام از گروه‌های مذهبی کویت اعم از شیعه و سنی نخواهد بود و به وحدت کلمه مردم کویت آسیب می‌رساند.([۴۸])
با هدف تقویت وحدت اسلامی و ترویج میانه روی و تسامح اسلامی، مرکز گفتگوی شیعه و سنی کویت راه اندازی شد. محمد بن علی الحسنی روحانی عربستانی تبار کویت گفته است که: او مرکزی را برای گفت و گوی شخصیت‌های مهم و علمای برجسته فریقین شیعه و سنی و با هدف تقویت وحدت اسلامی و ترویج میانه‌روی و تسامح اسلامی در کویت بنیاد نهاده است. وی گفت: هدف مهم تأسیس این مرکز، تدوین میثاقی برای حل اختلافات طرفین می‌باشد. الحسنی می‌افزاید: او کوشش دارد اختلافات اساسی بین شیعیان و اهل تسنّن را در نشست‌های تقریبی این مرکز با حضور شخصیت‌های مهم و علمای برجسته فریقین مطرح و پیرامون رسیدن به راه حل مشترک، بحث و تبادل نظر شود. عبدالعزیز القطان، دبیر کل این مرکز نیز هدف از تأسیس این مرکز را تقویت وحدت ملی و اسلامی و ترویج میانه‌روی و تسامح اسلامی دانست. گفته می‌شود تأسیس این مرکز با استقبال شخصیت‌های مذاهب مختلف اسلامی مواجه شده است.([۴۹])
اکثریت سنی‌ها با برگزاری علنی آیین‌های تشیع به خوبی کنار می‌آیند، شاید از آن روی که آنها را جذاب، عجیب و شگفت‌انگیز می‌انگارند. حتی طی دوران جنگ ایران و عراق، شیعیان کویتی می‌توانستند برای تحصیل در حوزه‌های علمیه قم یا تهران، به ایران سفر کنند. شیعیان ایرانی تبار کویت نیز می‌توانستند با وجود روابط تیره دو کشور، با خویشاوندان خود در ایران پیوسته در ارتباط باشند.([۵۰])
ب) نقش و موضع‌گیری‌های ضد شیعی سلفی‌های تندرو
از سال ۱۹۹۱ به بعد، حکومت کویت نگرانی امنیتی چندانی از شیعیان کشور نداشته است. اما هنوز حساسیت‌هایی وجود دارد و گاهی بروز می‌کند. همچنین علی رغم همزیستی مسالمت‌آمیز شیعیان و اهل تسنّن در کویت، سلفی‌های تندرو همواره برای تخریب روابط شیعیان با دولت و ایجاد تنگناه برای شیعیان تلاش می‌نمایند.([۵۱])
منابع آگاه در کویت با تأکید بر وجود نقشه‌ای به منظور گسستن وحدت در جامعه این کشور، نقش رسانه‌های گروهی ضد شیعی و تبلیغات منفی بر ضد شیعیان از طریق نمایندگان، سیاستمداران و کتب مختلف را مهم توصیف کردند. شیعیان کویت هر چند در اقلیت به سر می‌برند، اما کرسی‌هایی در پارلمان کویت در اختیار دارند و همچنین برخی از وزرای کابینه کویت نیز شیعه هستند. شیعیان کویت در عرصه سیاسی کویت نیز حضور فعالی دارند، هرچند در دستگاه حکومت که به صورت خانوادگی اداره می‌شود، از جایگاهی برخوردار نیستند.([۵۲])
چهار وکیل سنی کویتی با تنظیم شکایتی علیه دو نماینده شیعه مجلس این کشور به دلیل شرکت این دو در مراسم بزرگداشت شهید عماد مغنیه، تصمیم دارند آنها را به دادگاه بکشانند. المطیری یکی از آنان پس از دیدارش با دادستان کل کویت گفت: ما این اشخاص را به این دلیل متهم کرده‌ایم که مؤسس تشکیلات حزب الله کویت هستند و این اقدام باعث از بین رفتن منافع ملی در کشور می‌شود.([۵۳])
برای شرکت علمای شیعه در همایش بنیان‌های فکری وحدت امت اسلامی که در کویت برگزار شد، دعوت به عمل نیامد. سید محمد باقر مهری، دبیر کل انجمن علمای شیعه، به علت عدم دعوت از علمای شیعه به شدت انتقاد کرد. در بیانیه وی آمده است: در زمانی که امت اسلامی بیش از هر وقت دیگر به وحدت و برادری بین مذاهب اسلامی برای مقابله با دشمنان کمین کرده نیاز دارد، انجمن اصلاح اجتماعی، وابسته به گروه اخوان المسلمین در کویت، تنها گروهی از علمای وابسته به گروه خود و عالمان وهابی را برای شرکت در همایش بین‌المللی «بنیان‌های فکری وحدت امت اسلامی» دعوت کرده است و از علمای شیعه که قسمت وسیعی از امت اسلامی و بیش از یک سوم جامعه کویتی را تشکیل می‌دهند دعوت به عمل نیاورده‌اند.([۵۴])
وهابی‌ها در حکومت کویت به خواسته شیعیان برای ساخت مسجد و حسینیه شیعیان در کویت اعتراض نموده و این ساخت و ساز را غیر مجاز دانسته و با ساخت «معبدی» برای شیعیان در کویت مخالفت کردند. تعبیر «معبد» برای مسجد شیعیان، تعبیر فریبکارانه و پلیدی است که با هدف تکفیر شیعیان بیان شده است. در همین راستا یک استاد دانشکده شریعت دانشگاه کویت می‌گوید: شیعیان نماز نمی‌خوانند و به شهادتین شهادت نمی‌دهند، حج به جا نمی‌آورند و به قرآن اعتنایی ندارند، بلکه مصحف دیگری دارند. این جریان وهابی در کویت با برخی قبایل تندرو وهابی در عربستان مرتبط است و با تشکل جهانی وهابی نیز روابط سازمانی دارد. تلاش حکومت کویت برای مسلط شدن بر این جریان به دلیل نفوذ شدید این جریان تا به حال بجایی نرسیده است.([۵۵])
هیأت نظارت نمایشگاه بین‌المللی کتاب کویت، توزیع برخی کتب مشهور شیعیان را در این نمایشگاه ممنوع اعلام کرد؛ نهج البلاغه امام علی، تفسیر نمونه نوشته آیت الله مکارم شیرازی، زندگینامه امام صادق نوشته علامه محمد حسن مظفر، الوجیز فی معرفهًْ الکتاب العزیز نوشته آیت الله محمد جواد بلاغی، ندای وحدت و تقریب نوشته آیت الله محمد واعظ زاده، شرح دعای سحر نوشته امام خمینی، امام علی صدای عدالت انسانی نوشته جورج جرداق مسیحی و مدرسه قرآن و اسلام، راهنمای زندگی نوشته شهید صدر، در میان کتاب‌هایی که توزیع آنها ممنوع اعلام شده، دیده می‌شوند. توزیع این کتاب‌ها در حالی از سوی هیأت نظارت نمایشگاه کویت ممنوع شده است که برخی از همین کتب را ناشران سوری، لبنانی و حتی کویتی در نمایشگاه عرضه کرده‌اند. سید محمد باقر مهری، روحانی برجسته شیعه کویتی، در واکنش به این اقدام، با انتشار بیانیه‌ای، با اشاره به اینکه این تصمیم نتیجه فشار گروه‌های تندرو وهابی و کینه دیرینه آنان نسبت به اهلبیت^ بوده است، از وزیر اطلاع رسانی کویت خواست با این گونه اقدامات برخورد کند. شیخ صباح الخالد وزیر اطلاع رسانی کویت، سه‌شنبه گذشته در مراسم افتتاح نمایشگاه کتاب کویت، مدعی شده بود کتاب‌هایی که عرضه آنها توسط هیأت نظارت نمایشگاه منع شده است، به ذات الهی اهانت کرده‌اند.([۵۶])
الصلابی یکی از سلفی‌های کویت، کتابی تحت عنوان منحرف کننده «أسمی المطالب فی سیرهًْ امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب» یعنی «درخشان‌ترین مطالب درباره حیات امیرالمؤمنین» چاپ کرده است که شیعیان را گمراه و رافضی خوانده و با مطرح کردن دوباره اتهامات قدیمی، می‌نویسد: اولین کسی که اصول عقاید تشیع را تبلیغ کرد، شخصی به نام «عبدالله بن سبأ» از یهودیان یمن بوده که تاکنون نیز آن اعتقادات در جان و دل اهل گمراه جای دارد و دلها و عقل‌هایشان را تسخیر کرده است و امامان و مراجع شیعه، آنچه را خود بخواهند، حلال یا حرام می‌کنند. شیعیان کویت این اقدام را از جمله اقداماتی می‌دانند که خواه ناخواه باعث ایجاد فتنه و آشوب در کشور می‌شود.([۵۷])
یک سریال تلویزیونی ضد شیعی تحت عنوان «للخطایا ثمن» یعنی «پاداشی در انجام گناه» توسط وهابی‌های سعودی تهیه شد. این سریال ماجرای یک خانواده شیعه و دختر بسیار زیبای آنان را که نام بازیگر آن، «کوثر» از القاب حضرت فاطمه زهرا÷ است، به تصویر می‌کشد که با ازدواج موقت با تعداد زیادی از مردان (دست کم ۳۰۰ مرد)، وسایل گرانبها، لباس قیمتی و خودروهای آخرین مدل می‌خرد. مادر این دختر نیز با یک خیاط آسیایی رابطه عاشقانه برقرار می‌کند و خواهر وی نیز عاشق مردی متأهل می‌شود. شیعیان منطقه از مراجع عظام تقلید و روحانیون خواسته‌اند تا در تحرکی فوری، جلوی پخش این سریال توهین‌آمیز را بگیرند. در این سریال، کوثر که در دفتری کار می‌کند از مردی که مدیریت او را بر عهده دارد می‌خواهد که با تغییر مذهب خود و گرویدن به تشیع، با وی رابطه داشته باشد.([۵۸])
سید محمد باقر مهری، در خطبه‌های نماز جمعه در مسجد علی بن ابیطالب در العمریه گفت: ضرورت دارد از پخش این سریال جلوگیری شود و آن یک طرح فتنه‌انگیز است که ما آن را نمی‌خواهیم و باید به ماه رمضان احترام گذاشت و باید کاری کنیم که جامعه کویت یکپارچه شود و از فتنه و تفرقه به دور باشد. این سریال را شبکه خبری mbc وابسته به عربستان سعودی ساخته است.([۵۹])
این سریال توسط یک نویسنده عربستانی نوشته شده است که به اعتقادات مسلمانان توهین می‌کند و شیعیان را صاحب چنین اعتقاداتی نشان می‌دهد.([۶۰])
روزنامه الوطن چاپ کویت در مقاله‌ای، به مجالس و دسته‌های حسینی حمله کرده و این مجالس را خرافات از غار درآمده خواند. نویسنده این مقاله، آیین‌های عزاداری حسینی را احیاگر افسانه‌ها و خرافات خوانده و در توجیه توجه رسانه‌های غربی به این آیین‌ها می‌نویسد: علت توجه این رسانه‌ها به آیین‌های حسینی آن است که این آیین‌ها، نمونه عینی واقعه جذابی است که دوربین ماهواره‌های غربی را به سوی خود می‌کشاند و رسانه‌های غربی در پی کشف اتفاقات فولکولوریک قبایل و گروه‌هایی هستند که هم اکنون از غار در آمده‌اند و پیش از این برای دانشمندان انسان شناسی ناشناخته بودند، و دسته‌های عزادارای را هدف توهین قرار داده و سینه زنی و زنجیر زنی این دسته‌ها را خود آزاری می‌خواند. نویسنده در ادامه به مراجع شیعه می‌تازد و تشکل‌های اسلامی را به سوء استفاده از دین و آیین‌های مذهبی برای تسلط بر مردم متهم می‌کند و می‌گوید: تلاش مرجعیت و تشکل‌های دینی در بر پایی این آیین‌ها در راستای هدف محوری شان است که همانا تسلط بر مردم و سوء استفاده از دین برای تحقق منافع و مصالح سیاسی‌شان می‌باشد که به تقویت نفوذشان در جامعه‌ای غرقِ در خرافات می‌انجامد.([۶۱])
سلفی‌های تندروی وهابی در کویت، در مقابل موافقت دولت این کشور بر تأسیس وقف جعفری، اطلاعیه صادر نموده و آن را یک مصیبت بزرگی توصیف نمودند و خواستار جلوگیری از تأسیس این وقف جعفری شدند.([۶۲])
جریان تندروی وهابی کویت به نام تجمع ثوابت الامه، خواستار عدم اعطای مجوز برای ورود شیخ حسین الفهید، عالم سرشناس شیعه عربستانی به کویت برای برپایی مراسم عزاداری در ایام محرم شد. این حزب وهابی دلیل این درخواست را متعصب بودن این عالم شیعی و توهین به صحابه دانست و افزود: وجود وی در کویت فتنه برانگیز است. در پی این درخواست، صالح عاشور، نماینده مجلس کویت با رد این گونه اظهارات، آن را غیر قابل قبول توصیف کرد. وی با تأکید بر اینکه هیچ شخصی را بدون مجوز قضایی نمی‌توان از کشور اخراج کرد، خاطر نشان کرد: تعصبات و افراط‌گری‌های مذهبی کافی است. لازم به ذکر است، شیخ حسین الفهید از علمای سرشناس منطقه احساء در عربستان و کویت محسوب می‌شود.([۶۳])
سایت ضد شیعه ایلاف، با اشاره به تجمع شیعیان در مراسم بزرگداشت شهید عماد مغنیه در حسینیه امام حسین کویت در این باره نوشت: سخنرانی عدنان عبدالصمد، نماینده شیعه کویت، در مراسم بزرگداشت عماد مغنیه و یاد کردن از او به عنوان شهید، خشم شهروندان کویتی را به دنبال خواهد داشت.([۶۴])
شیعیان کویت به این واقعیت اشاره می‌کنند که وهابی‌های کویتی نیز برای بهره‌مندی از راهنمایی‌هایی مشابه، به روحانیون برجسته وهابی در عربستان سعودی مراجعه می‌کنند. برای مثال شیعیان مدعی‌اند که وهابی‌ها پیش از کاندیدا شدن در انتخابات ۱۹۹۲، از مقامات مذهبی رده بالای عربستان خواستند که درباره مشروعیت پارلمان کویت بر اساس مبانی اسلامی اظهار نظر کنند. شیعیان این مسئله را مداخله جدی یک مقام غیر کویتی در امور داخلی کویت دانسته و خاطر نشان کرده‌اند که آنان از مراجع ایران چنین مجوزی درخواست نکرده‌اند.([۶۵])
یکی از نشانه‌های امید بخش تغییر در نگرشها آن است که لیبرالهای سنی و اعضای جنبش اسلامی قانون اساسی، به وجود تبعیض نهادینه شده علیه شیعیان اعتراف کرده، آن را محکوم می‌کنند و ضرورت برابری بیشتر فرصت‌های شغلی و اقتصادی را برای جامعه شیعی می‌پذیرند. با این همه، این بخش از سنیان، مشکلات شیعیان را در متن روند تکاملی جامعه کویت بررسی می‌کنند، نه اینکه آن را به منزله موضوعی جداگانه در نظر بگیرند.([۶۶])
۱۱ـ مطالبات شیعیان از دولت کویت
الف) حقوق برابر شهروندی و دستیابی به حقوق مدنی برابر
برابری در حقوق شهروندی همسان با دیگر شهروندان، خلاصه کننده اهداف اساسی شیعیان است.
اصولاً اعطای حقوق مدنی برابر به شهروندان، در توان حکومت و بر عهده آن است، و در واقع تقریباً هیچ حکومتی در منطقه، بصورت رسمی، چنین حقوقی را از جامعه شیعی خود دریغ نکرده است.
ب) پایان بخشیدن به تبعیض
درخواست پایان دادن به تبعیض به یک معنا، نتیجه مطالبه حقوق برابر است. در این مورد نیز هیچ حکومتی جز عربستان سعودی، به صورت رسمی، در هیچ عرصه‌ای علیه شیعیان اعمال تبعیض نکرده است. اما با در نظر گرفتن ماهیت نهان (یعنی غیر رسمی و غیر مدون) تبعیض علیه شیعیان در بیشتر کشورها، تلاش برای پایان دادن به تبعیض، شاید از بحث درباره حقوق سیاسی برابر معنادارتر باشد. تقریباً تمام حکومتها به صورت غیررسمی در حوزه‌های با اهمیت، در حق شیعیان تبعیض روا می‌دارند. دستگاه‌های امنیتی، شیعیان را (مظنون) یا غیر وفادار (به دولت) تلقی می‌کنند و بر این اساس آنان را تحت مراقبت ویژه قرار می‌دهند.
پ) اصلاحات دموکراتیک و حمایت از حقوق بشر
از جنبه نظری، حکومت دموکراتیک و حمایت از حقوق بشر باید در نظر اکثریت جهان عرب ارزش مطلق داشته باشد. اما وقتی مسائل ناظر به جایگاه اقلیت، و اکثریت کانون توجه قرار می‌گیرد، مسئله به این سادگی نیست. در کشورهایی که شیعیان در اقلیت‌اند، برقراری دموکراسی از طریق استقرار حکومت قانون، پناهگاهی برای آنان ایجاد می‌کند که در نظام‌های استبدادی وجود ندارد.
ت) حقوق اقلیت
شیعیان در حالی که در پی برابری کامل با سنیان‌اند، خواستار آنند که از آزادی‌های خاص نیز برخوردار شوند و از آزادی در عرصه‌های فرهنگی که مهم‌ترینشان امور دینی است، بهره‌مند باشند. شادی مذهبی، برخلاف حق رأی برابر، مستلزم آن است که شیعیان بتوانند آزادانه اعمال مذهبی گروهی خود را انجام دهند و در نوشته‌ها و سخنرانی‌ها، به صورت علنی از عقائدی سخن بگویند که با باورهای اکثریت سنی متفاوت است. شیعیان می‌خواهند این حق را داشته باشند که عقیده و فرهنگ خود را تبلیغ کنند، بی‌آنکه با مداخله حکومت ـ به هر بهانه‌ای که باشد ـ رو به رو گردند.
برخی سنی‌ها اعطای این حقوق را امتیاز دادن به اقلیت شیعه تلقی می‌کنند. سنیان باید این نکته را دریابند که موضوع مورد بحث، فراهم ساختن حقوق برابر برای همه گروه‌های مذهبی، چه اقلیت و چه اکثریت است تا بتوانند ایمان و فرهنگ مذهبیشان (یا درباره گروه‌های قومی، قومیت و زبانشان) را ابراز کنند. از این روی برخورداری اقلیت‌ها از این حقوق نباید به هیچ وجه امتیاز یا مزیت تلقی شود، بلکه نشانه‌ای از برابری است.
ث) تشکیل دادگاه ثبت احوال شیعی در مراحل سه گانه آن (ابتدائی، استئناف و تمییز)
این دادگاه جهت رسیدگی به امور شخصی شیعیان بر اساس احکام مذهب تشیع می‌باشد.([۶۷])
ج) تشکیل اوقاف جعفری بر اساس فقه جعفری
دولت کویت تشکیل آنرا در دبیرخانه کل اوقاف وزارت اوقاف و امور خیریه موافقت نمود.
چ) موافقت بر تأسیس مساجد جدید.
ح) تعیین قضات شیعی کویتی در دادگاه‌های ثبت احوال شیعی.
خ) درخواست تعطیلی روز عاشورا.
د) نامگذاری مدارس و موسسات با نام‌های شیعی.([۶۸])
[۱]) علی ترابی، همان، ص ۱۰۰٫
[۲]) مفید کوهساری، همان.
[۳]) همان.
[۴]) گراهام ای فولر، همان، ص ۳۱۳٫
[۵]) همان، ص ۳۱۲٫
[۶]) حسن سیفی، همان، ص ۷۲٫
[۷]) صادقی، همان.
[۸]) صادقی، همان.
[۹]) حسن صیفی، همان، ص ۷۲٫
[۱۰]) منوچهر محمدی، همان، ص ۱۸۶٫
[۱۱]) صادقی، همان.
[۱۲]) منوچهر محمدی، همان، ص ۱۸۷٫
[۱۳]) گراهام ای فولر، همان، ص ۳۱۵٫
[۱۴]) همان، ص ۳۱۶٫
[۱۵]) همان، ص ۳۱۷٫
[۱۶]) ترابی،۱۳۷۹: ۱۰۳٫
[۱۷]) همان، ص ۳۱۳٫
[۱۸]) همان، ص ۳۱۵٫
[۱۹]) علی ترابی، همان، ص ۱۰۱٫
[۲۰]) مفید کوهساری، همان.
[۲۱]) حوزه، همان.
[۲۲]) همان.
[۲۳]) علی ترابی، همان، ص ۱۰۸٫
[۲۴]) گروه‌های با نفوذ سیاسی.
[۲۵]) شهاب مرادی، کویت چند حسینیه دارد؟، (۱۳۸۵ هـ ش)، www.shahab.moradi.ir.
[۲۶]) حوزه، همان.
[۲۷]) مفید کوهساری، همان.
[۲۸]) همان.
[۲۹]) صادقی، همان.
[۳۰]) مفید کوهساری، همان.
[۳۱]) صادقی، همان.
[۳۲]) صادقی، همان.
[۳۳]) جدایی دین از سیاست.
[۳۴]) نژادگرایی.
[۳۵]) گراهام ای فولر، همان، ص ۳۱۹٫
[۳۶]) همان، ص ۳۲۷٫
[۳۷]) همان، ص ۳۱۵٫
[۳۸]) حسن سیفی، همان، ص ۷۵٫
[۳۹]) یا حسین، تخریب مسجد، (۲۰۰۷م)، سایت یا حسین.
[۴۰]) شیعه نیوز، (۱۳۸۷ هـ ش)، www.shia-news.com.
[۴۱]) الدعوه، (۲۰۰۸م)، سایت الدعوه نت.
[۴۲]) همان.
[۴۳]) القبس، کویت، (۲۰۰۵م)، سایت روزنامه القبس.
[۴۴]) همان.
[۴۵]) همان.
[۴۶]) حوزه، همان.
[۴۷]) مفید کوهساری، همان.
[۴۸]) آفتاب، همان.
[۴۹]) کردنیوز، ۱۳۸۷٫
[۵۰]) گراهام ای فولر، همان، ص ۳۱۹٫
[۵۱]) صادقی، همان.
[۵۲]) نورپرتال، (۱۳۸۷ هـ ش)، www.noorportal.net.
[۵۳]) انصار نیوز، مراسم شهید مغنیه در کویت، (۱۳۸۶ هـ ش)، www.ansarnew.net.
[۵۴]) احمد حبیبی، عدم شرکت شیعیان در همایش وحدت اسلامی، (۱۳۸۶ هـ ش)، سایت خبرگزاری رسا.
[۵۵]) فراهانی، حمله وهابیان به خواسته‌های شیعیان در کویت، (۱۳۸۶ هـ ش)، www.go.blogfa.com.
[۵۶]) شیعه نیوز، همان.
[۵۷]) ولی عصر، توزیع کتابی در اهانت به مذهب تشیع در کویت، (۱۳۸۷ هـ ش)، www.valiasr_aj.com.
[۵۸]) میهن بلاگ، فیلم سریال «للخطایا ثمن»، (۱۳۸۶ هـ ش)، www.mihanblog.com.
[۵۹]) ناصر فرحان، سریال للخطایا ثمن، (۲۰۰۷م)، www.abna.ir.
[۶۰]) فراهانی، همان.
[۶۱]) روزنامه الوطن، انتصاب یک شخصیت شیعی در کویت، (۱۳۸۶ هـ ش)، www.persagoo.com.
[۶۲]) شبکه سنّی‌ها، وقف جعفری، (۲۰۰۳ م)، سایت سنّی‌ها.
[۶۳]) انبا، نبذه عن الوقف الجعفری فی الکویت، دبیرخانه اوقاف، (۲۰۰۷م)، www.abna.ir.
[۶۴]) آفتاب، همان.
[۶۵]) گراهام ای فولر، همان، ص ۳۳۰٫
[۶۶]) همان، ص ۳۳۴٫
[۶۷]) صلاح محمد عیسی الغزالی، همان، ص ۳۷۸٫
[۶۸]) همان.
منبع: برگرفته از کتاب شیعیان کویت؛ اختصاصی مجمع شیعه شناسی
برای مشاهده کتاب اینجا را کلیک کنید