پیدایش شیعه
وقتی درباره مذهبی بحث می شود، این سؤال ها پیش می آید که:منشأ پیدایش آن مذهب چیست؟مؤسس آن کیست؟عوامل ظهور و بروز و پیدایش آن چه بوده؟چه علل و عواملی در شکل گیری آن دخیل بوده است؟حال اگر آن مذهب در اقلّیت باشد چرا در اقلّیت قرار دارد؟چرا خودش را از اکثریت جدا کرده است؟آیا عوامل خارجی در پیدایش این مذهب دخیل بوده است؟سؤال خاص این است که چه علل و عواملی در پیدایش مذهب شیعه دخیل بوده است؟ در این بحث عوامل جدایی شیعه از عامه و ظهور شیعه را بررسی خواهیم کرد:
سخنی با مخالفینگروهی از نویسندگانی که در مورد شیعه و تشیع قلم زده اند چنین پنداشته اند که تشیع ایده و آرمان نوظهوری است که بر اثر عوامل و جریاناتی خاص از پیکره واحد جامعه اسلامی جدا شده و در طول زمان گسترش یافته است. لذا در مورد سبب پیدایش این مکتب اختلاف کرده اند:عدّه ای می گویند: این مکتب زاییده فکر عبدالله بن سبأ و تشکیلات سیاسی اوست.عدّه ای دیگر پیدایش آن را در زمان امام علی(علیه السلام) و در جنگ صفّین یا جمل می دانند.گروهی نیز این نگرش را متأثّر از افکار فارسیان قدیم دانسته اند که در پیکره جامعه اسلامی رسوخ کرده است.آنچه اینان را به طرح این خیالات واداشته، آن است که گمان کرده اند اقلیّت شیعه مانند عضو زایدی است که از سازمان واحد بدن جدا شده و از اصل و ریشه خود بریده است. بنابراین باید در جستجوی علل این جدایی بود. آنان می پندارند که اصل اوّلی در امّت اسلامی، غیر شیعی بودن است، لذا دنبال علت پدید آمدن تشیع برآمده اند. ولی این فرضیه صحیح نیست، زیرا؛اولاً: کثرت عددی را دلیل بر حقّانیّت و قلّت عددی و ضعف عِدّه و عُدّه را دلیل بر عدم حقانیّت قرار دادن، درست نیست و مخالف موازین صحیح عقلی و نقلی است.قرآن کریم در موارد زیادی رهروان حقّ را قلیل و پیروان باطل را کثیر شمرده است: ” وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ “؛ (۱) و تعداد کمی از بندگان من شکر گزارند. در جای دیگر می فرماید: ” وَ إِنَّ کَثیرًا مِنَ النّاسِ لَفاسِقُونَ “؛ (۲) همانا کثیری از مردم فاسق اند. هم چنین می فرماید: ” وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ “؛ (۳) و بیشتر مردم نسبت به حقّ کراهت دارند.بنابراین قرآن مجید چنین معیاری را که اقلیت همیشه غیر اصیل است باطل می شمارد.ثانیاً: اسلامِ بی تشیع را بر اساس کثرت عددی، صفت اصلی اسلام قرار دادن و اسلام شیعی را بر اساس قلّت عددی، صفت عارضی اسلام قرار دادن نکته ای است که با تقسیم بندیِ معمول در عقاید اسلامی سازگاری ندارد.علاوه بر این پیدایش عقیده و آرمان تشیع را نمی توان با پیدایش اصطلاح شیعه و تشیع هم زمان دانست؛ زیرا پیدایش محتوا و روح هر مکتب با پیدایش اسم و اصطلاح آن متفاوت است. بنابراین برای ورود به بحث شیعه و پیدایش منشأ آن باید سراغ روح آن مذهب رفت، نه اسم و اصطلاح آن؛ حتّی اگر در روایات و کلمات صاحب شریعت چنین واژه هایی نتوان یافت؛ اگر چه این گفته نیز از باب تسامح است، زیرا پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)در روایات متعددی به شیعه بشارت هایی داده است .
در مورد پیدایش تاریخی شیعه و ظهور آن نظرات گوناگونی از سوی مورّخین ارائه شده که به عمده ی آنها اشاره می کنیم:
ظهور شیعه در عصر پیامبرشیعه امامیه معتقد است که بذر اولیّه تشیع را خداوند در قرآن کریم نشانده و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در طول دوران رسالتش آن را آبیاری کرده است. بنابراین شجره طیبه تشیع در زمان حضور نبیّ گرامی اسلام به ثمر نشسته و به همین جهت عدّه ای در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) به این عنوان معروف بوده اند؛ مثل: سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود و غیره. این قول و نظریه را ان شاءالله اثبات خواهیم کرد.
ظهور شیعه در سقیفهبعضی از تاریخ نگارانِ اهل سنّت معتقدند: هنگامی که در سقیفه عدّه ای به تبع نص به دنبال علی(علیه السلام)رفتند، تشیع به وجود آمد. ابن خلدون، (۴) دکتر حسن ابراهیم حسن، (۵) احمد امین مصری(۶) و محمّد عبدالله عنّان (۷) از نویسندگان اهل سنت و جولد تسهیر (۸) (شرق شناس معروف) این نظریه را پذیرفته اند.
ظهور شیعه هنگام قتل عثمانگروهی نیز عقیده دارند که هنگام حمله مردم به خانه عثمان و کشتن او شیعه ظهور پیدا کرده است. از میان اهل سنت، ابن حزم اندلسی (۹) و دکتر علی سامی النشار (۱۰) و از بین شرق شناسان، فلهاوزن چنین نگرشی دارند. (۱۱) .
ظهور شیعه پس از شهادت حسین بن علیدکتر کامل مصطفی شبیبی معتقد است که تشیع و شیعه پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) ظاهر گشته است. (۱۲) .
تأثر شیعه از افکار فارسیانبرخی معتقدند که فکر و ایده تشیع برخاسته از افکار ایرانی است که به پایتخت اسلام نفوذ کرده است. از میان شرق شناسان، دوزی، (۱۳) فان فلوتن، (۱۴) براون،(۱۵) و از میان اهل سنت، احمد امین مصری (۱۶) و احمد عطیه الله (۱۷) چنین نظریه ای را ابراز کرده اند.
شیعه متأثر از افکار ابن سبأعده ای معتقدند که شیعه پیروان عبدالله بن سبأاند که در عصر عثمان، مسلمان شد. برخی از این افراد عبارت اند از: دکتر علی سامی النشار، (۱۸) سید محمد رشید رضا،(۱۹) شیخمحمّد ابوزهره (۲۰) و ابوالحسن ملطی. (۲۱)
پی نوشت:۱- سبأ۳۴ آیه ۱۳۲- مائده آیه ۴۹۳ – المؤمنون۲۳ آیه ۷۰۴-تاریخ ابن خلدون، ج ۳، ص ۳۶۴٫۵-تاریخ الاسلام، ج ۱، ص ۳۷۱٫۶-فجر الاسلام، ۲۶۶٫۷-تاریخ الجمعیّات السّریه، ص ۲۶٫۸-العقیده و الشریعه فی الاسلام، ص ۱۷۴٫۹-الفِصَل، ج ۲، ص ۷۸٫۱۰-نشأه الفکر الفلسفی فی الاسلام، ج ۲، ص ۷۸٫۱۱-الخوارج و الشیعه، ص ۱۴۶٫۱۲-الصله بین التصوف و التشیع، ص ۲۳٫۱۳-تاریخ المذاهب الاسلامیه، ج ۱، ص ۴۱٫۱۴-همان.۱۵-فجر الاسلام، ص ۱۱۱٫۱۶-همان.۱۷-القاموس الاسلامی، ج ۳، ص ۲۲۲٫۱۸- نشأه الفکر الفلسفی فی الاسلام، ص ۱۸٫۱۹-السنه و الشیعه، ص ۴ تا ۶٫۲۰-المذاهب الاسلامیه، ص ۶۴٫۲۱-التنبیه و الردّ علی اهل الاهواء و البدع، ص ۲۵٫