پیامبران از چه چیزهایی و در چه مقام‌هایی معصوم هستند؟
پیامبران از چه چیزهایی و در چه مقام‌هایی معصوم هستند؟
در این نگاه عصمت از دو منظر تقسیم می‌شود:
الف عصمت سه قسم دارد: عصمت در تلقی و ابلاغ وحی؛ عصمت در عمل و امور عادی زندگی و عصمت در اعتقادات.
ب ـ عصمت از نظر دیگر دو قسم دارد: عصمت از گناه و عصمت از خطا و نسیان.
این دو تقسیم با هم تداخل دارند؛ در هر یک از اقسام تقسیم نخست، دو صورت قسم دوم جاری است. مثلاً در عصمت در تلقی و ابلاغ وحی، هم عصمت از گناه مطرح است و هم عصمت از خطا و نسیان. از این رو بحث را بر اساس تقسیم نخست پی‌گرفته و در هر قسم پس از بیان نظریه‌ها و اقامه دلیل به محدوده و قلمرو دلالت آن پرداخته خواهد شد که آیا فقط عصمت از گناه را ثابت می‌کند یا عصمت از سهو و نسیان را نیز شامل می‌شود؟ در مورد امامان(علیهم السلام) هم می‌توان نظیر همین مطلب را بیان کرد امّا با این تفاوت که در مورد ائمه(علیهم السلام) دریافت و ابلاغ وحی در کار نیست، بلکه تبیین و تفسیر وحی مطرح است.
عصمت در دریافت و ابلاغ وحی
یکی از وظایف انبیا، دریافت وحی از خداوند متعال و رساندن آن به مردم است که بالاترین مرتبه عصمت و قوام نبوت به شمار می‌رود.
آیا پیامبران در این وظیفه معصوم‌اند؟
بیشتر متکلمین شیعه و سنی، عصمت انبیا در این مراحل ـ دستِکم در دروغگو نبودن در مقام تبلیغ ـ را قبول دارند([۱]) به غیر از قاضی عبدالجبار که کذب سهوی را در تبلیغ رسالت تجویز کرده است؛([۲])
«وایضا لا خلاف بین الامه فی وجوب عصمتهم فیما یتعلق بالتبلیغ وعدم جواز الخطاء فیه لا عمدا ولا سهوا والا لم یبق الاعتماد علی شئ من الشرایع»
تجویز خطا در ابلاغ رسالت به صورت سهو و نسیان به ابوبکر باقلانی نیز نسبت داده شده است.([۳])
عصمت در این مرحله دو بخش دارد:
الف ـ عصمت از دروغ
ب ـ عصمت از خطا در تلقّی و دریافت و فهم وحی و رساندن آن به مردم.
دلایل عقلی و قرآنی و روایی بسیاری برای عصمت در این دو بخش بیان شده است که به چند مورد اشاره می‌کنیم.
ادله عقلی
الف ـ نخستین دلیل عقلی بر عصمت در تلقی و ابلاغ وحی مبتنی بر هدف از بعثت است؛
هدف از خلقت انسان رسیدن او به کمال است؛
انسان‌ها به طور فطری طالب سعادت و رسیدن به کمال هستند؛
یکی از مقدمات لازم برای رسیدن به این کمال، شناسایی آن و راه‌های منتهی به آن است؛
ابزار شناخت انسان ـ که منحصر در حس و عقل است ـ برای رسیدن به کمال و سعادت ابدی کافی نیست؛ زیرا به دلیل اینکه جهان آخرت از محدوده شناخت عقل و حس خارج است نمی‌توانند همه آنچه را که برای سعادت انسان لازم است، شناسایی کنند؛
عقل با توجه به حکمت خدا درمی‌یابد که راه دیگری برای شناخت سعادت ابدی باید وجود داشته باشد تا بتواند انسان را به هدف نهایی راهنمایی کند و گرنه نقض غرض خواهد بود و نقص غرض از خدای حکیم محال است؛
آن راه دیگر، وحی و نبوت است؛ در غیر این صورت حجت بر مردم تمام نمی‌شود:
{رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلی اللهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللهُ عَزِیزاً حَکِیماً}.([۴])
پیامبران که واسطه رساندن وحی به مردم هستند، باید آن را معصومانه و بدون تغییر به مردم برسانند؛ زیرا تنها راه شناخت، منحصر به این راه است و اگر این راه مطمئن نباشد و خطا در آن صورت گیرد، به هدف و غرض نهایی نخواهد رسید([۵]). بنابراین پیامبران در تلقی وابلاغ وحی معصوم هستند.
این دلیل علاوه بر اینکه پیامبر را از گناه معصوم می‌داند، او را از سهو و نسیان نیز معصوم می‌داند؛ زیرا احتمال سهو و نسیان نیز باعث بی‌اعتمادی و نقض غرض است.([۶])
ب ـ دومین دلیل عقلی بر عصمت در تلقی و ابلاغ وحی مبتنی بر معجزه پیامبران است؛ زیرا فلسفه معجزه تأیید پیامبران است و از نظر عقل دلالت بر این دارد که در آنچه انبیاء به خدا نسبت می‌دهند، دروغ راه ندارد.([۷])
جالب اینجاست که حتی اشاعره ـ که منکر حُسن و قُبح عقلی هستند ـ به این دلیل استناد کرده‌اند.([۸])
پیامبران مدعی هستند که با غیب و خالق عالم در ارتباط هستند. فهم وجود این رابطه به صورت مستقیم برای بیشتر مردم ممکن نیست؛ زیرا طرف مقابل پیامبر قابل درک برای همه مردم نیست. بنابراین پیامبر باید کاری کند تا نشانه ارتباط او با خدا باشد؛ این نشانه باید به گونه‌ای غیر عادی و خارق‌العاده باشد تا مؤید این ارتباط باشد. معجزه که نشانه پیامبری است از سوی خدا به پیامبر اعطا می‌شود. اگر پیامبر دروغگو باشد یا خطا کند، اعطای معجزه به معنای تأیید دروغگو خواهد بود و تأیید دروغگو از خدای حکیم محال خواهد بود.([۹])
این دلیل، عصمت از دروغ در مقام ابلاغ وحی را تأیید می‌کند؛ اما به نظر مرحوم علامه طباطبایی این دلیل، عصمت از خطا و نیز سهو و اشتباه در ابلاغ را نیز ثابت می‌کند؛ زیرا تصدیق باطل و خلاف حق نیز قبیح است.([۱۰])
ادله نقلی
پیش از آنکه به ادله قرآنی و روایی بپردازیم نخستین سؤالی که به ذهن می‌رسد این است که استدلال به آیات قرآن برای عصمت در تلقی و ابلاغ وحی، دور باطل است؛ زیرا صحیح بودن آیات قرآن متوقف بر معصوم بودن پیامبر است و معصوم بودن پیامبر متوقف بر صحیح بودن آیات قرآنی است.
در پاسخ باید گفت این شبهه در مورد آیات قرآن وارد نیست؛ زیرا می‌توان صحت آیات قرآن را از طریق تحدی اثبات کرد؛ تحدی آیات قرآن، نشانه‌ی از سوی خدا بودن آن خواهد بود و نیازی به اثبات معصوم بودن پیامبر ندارد. بنابراین صحت آیات قرآنی متوقف بر تحدی خواهد بود نه عصمت پیامبر و دور مذکور باطل می‌شود اما این مشکل در مورد ادله روایی وارد است و با آنها نمی‌توان عصمت را ثابت کرد؛ زیرا تحدی به ادله روایی صورت نگرفته است.
آیات متعددی برای عصمت در مقام تلقی و ابلاغ وحی ارائه شده است که به ذکر سه نمونه بسنده می‌کنیم:
الف ـ آیات ۲ـ ۴ سوره نجم:
{ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی* وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی *إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحَی}.([۱۱])
«که هرگز دوست شما([۱۲]) [حضرت محمّد(صلی الله و علیه و آله)] منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است؛ هرگز از روی هوای نفس سخن نمی‌گوید! آنچه می‌گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده، نیست!»
این آیات به روشنی بیانگر این است که پیامبر به عنوان نماینده خدا سخن می‌گوید، در واقع سخن خداوند است که بر او وحی شده و اگر امکان تخطی یا خطای پیامبر وجود داشت، خدا به طور مطلق نمی‌فرمود آنچه او می‌گوید، وحی الهی است.
ب ـ آیه ۲۱۳ سوره بقره:
{کَانَ النَّاسُ اُمَّهً وَاحِدَهً فَبَعَثَ اللهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَاَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فیهِ إِلاَّ الَّذینَ اُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللهُ الَّذینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ}.([۱۳])
«مردم (در آغاز) یک دسته بودند (و تضادی در میان آنها وجود نداشت. به تدریج جوامع و طبقات پدید آمد و اختلافات و تضادهایی در میان آنها پیدا شد، در این حال) خداوند، پیامبران را برانگیخت تا مردم را بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانی، که به سوی حق دعوت می‌کرد، بر آنها نازل نمود تا در میان مردم، در آنچه اختلاف داشتند، داوری کند. (افراد باایمان، در آن اختلاف نکردند) تنها (گروهی از) کسانی که کتاب را دریافت کرده، و نشانه‌های روشن به آنها رسیده بود، به منظور انحراف از حق و ستمگری، در آن اختلاف کردند. خداوند، کسانی را که ایمان آورده بودند، به حقیقت آنچه مورد اختلاف بود، به فرمان خودش، رهبری نمود. (امّا افراد بی‌ایمان، هم چنان در گمراهی و اختلاف، باقی ماندند.) و خدا، هر کس را بخواهد، به راه راست هدایت می‌کند».
از این آیه استفاده می‌شود که بعثت پیامبران دو هدف زیر را دنبال می‌کند؛
در میان مردم به حق داوری کنند؛
آنان را به سوی اعتقاد حق و عمل صحیح رهبری کنند.
این دو هدف جز در سایه عصمت انبیا از خطا در اخذ و تبلیغ وحی امکان‌پذیر نیست؛ زیرا در غیر این صورت گفتار آنان نه تنها رهبری به سوی حقیقت نخواهد بود، بلکه مایه گمراهی می‌شود.
ج ـ آیات ۲۶ـ ۲۸ سوره جن:
{عَالِمُ الْغَیْبِ فَلاَ یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ اَحَداً* إِلاَّ مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً* لِیَعْلَمَ اَن قَدْ اَبْلَغُوا رِسَالاَتِ رَبِّهِمْ وَاَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَاَحْصَی کُلَّ شَیْءٍ عَدَداً}.([۱۴])
«او دانای غیب است و هیچ کس را از اسرار غیبش آگاه نمی‌سازد؛ مگر رسولانی که آنان را برگزیده و مراقبینی از پیش رو و پشت سر برای آنها قرار می‌دهد؛ تا بداند پیامبرانش رسالت‌های پروردگارشان را ابلاغ کرده‌اند و او به آنچه نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را احصار شمارش کرده است!»
در آیات یاد شده، دو نوع نگهبان برای صیانت از وحی وارد شده است:
الف ـ فرشتگانی که پیامبر را از هر سو احاطه می‌کنند؛
ب ـ خداوند بزرگ که بر پیامبر و فرشتگان احاطه دارد.
علت این مراقبت کامل نیز تحقق یافتن هدف نبوت ـ رسیدن وحی ـ به بشر است.([۱۵])
افزون بر این، توضیحاتی که در پی می‌آید، به روشن‌تر شدن استدلال به این آیه بر عصمت در مرحله تبلیغ رسالت کمک می‌کند:
فَلا یُظْهِرُ؛ «اظهار» از باب إفعال و به معنای اعلام کردن است که نتیجه آن، رساندن پیام اعلام شده به مخاطبان است؛
«مِنْ» در «من رسول» بیانی است؛ یعنی خداوند از پیامبرانش خشنود است که آنان را بر غیب خویش آگاه می‌کند؛
ضمیر در «فإنّه یسلک» به خداوند بر می‌گردد؛ همانطور که ضمیر مستتر در «یسلک» نیز به او بر می‌گردد. افزون بر این «یسلک» به معنای «یجعل» (گماردن) آمده است؛
ضمائر در عبارت «بین یدیه و خلفه» به پیامبر(صلی الله و علیه و آله) بر می‌گردد، ولی منظور از ضمیر نخست آن است که خداوند میان پیامبران و مخاطبان واسطه‌ای قرار نداده است و منظور از ضمیر دوم این است که خداوند میان خود و آنان (پیامبران)، فرشتگانی را برای مراقبت و نگهبانی از وحی و پیام خویش می‌گذارد تا از لوح محفوظ تا زمین (قلب پیامبران) مصون از گزند باشد و هم از قلب پیامبران تا زمانی که آن را به مردمان ابلاغ می‌کند و هم آنگاه که واژه‌ها و اوصافی را بر زبان می‌آورد.([۱۶])
این آیات پیامبر را از خطا و نسیان و گناه معصوم می‌داند.
تردید در تلقی وحی
در برخی از روایات اهل تسنن آمده است: نخستین باری که جبرئیل وحی را بر پیامبر رساند، حضرت با حالت پریشانی و ترس نزد خدیجه(سلام الله علیها) برگشت. خدیجه علت ناراحتی او را پرسید و پیامبر جریان را تعریف کرد و فرمود: «من صدایی شنیدم ولی نفهمیدم چه کسی بود؟ و افزود «من بر جان خویش نگران و ترسانم». خدیجه ماجرا را با ورقهًْ بن نوفل در میان گذاشت. ورقه علائم وحی را بیان کرد. آنگاه پیامبر خاطر جمع شد و فهمید که این شخص جبرئیل بوده و آنچه دریافت نموده وحی است اما تا آن زمان در دریافت وحی تردید داشت.([۱۷])و([۱۸])
امام صادق(علیه السلام) در پاسخ به این پرسش که «چگونه رسول خدا(صلی الله و علیه و آله) بیم آن نداشت که آنچه به عنوان وحی الهی بر او نازل می‌شود، از القائات شیطان باشد» فرمود:
«ان الله اذا اتّخذ عبداً رسولاً انزل علیه السکینه والوقار، فکان یأتیه من قبل الله ـ عزوجل ـ مثل الذی یراه بعینه».([۱۹])
عصمت انبیا در مقام عمل
در ابتدای این قسمت لازم است دو نکته به عنوان مقدمه بیان شود:
نکته یکم
منظور از عصمت در علم کلام و بحث‌های عقاید، صرف گناه نکردن نیست؛ بلکه چیزی بالاتر از آن است و آن عبارت از ملکه نفسانی و قوه روحانی است که مانع از ارتکاب گناه می‌شود. پس اگر کسی چند روز بیشتر از تکلیفش نگذشته بود و در این چند روز مرتکب گناهی نشد یا اگر سال‌ها مکلف بود اما زمینه‌ی گناه برایش فراهم نشد و خواه ناخواه به گناه آلوده نشد، معصوم نیست. اگرچه در گفتگوهای عرفی به کسی که گناه نکند، معصوم می‌گویند. مثلاً به کودک خردسال که گناهی نکرده «طفل معصوم» گفته می‌شود. ولی این اصطلاح عُرفی و مُسامحی است.
نکته دوم
مراد از عصمت در این بحث پرهیز از کارهایی است که از نظر فقه حرام است([۲۰])؛ آن هم از گناه بالفعل، نه آنچه در دین سابق حرام بوده و بالفعل نسخ شده و یا بر عکس قبلاً حلال بوده و در دین بعدی بواسطه مصالحی حرام شده است.([۲۱])
الف ـ عصمت از گناه
آیا پیامبران علاوه بر عصمت در دو مقام تلقی و ابلاغ وحی، در عمل هم معصوم هستند؟
آیا در مقام تطبیق شریعت، بر طبق وحی عمل می‌کردند یا ممکن است دچار لغزش و گناه شوند؟
در عصمت انبیا(علیهم السلام) از گناهان، بین فرق کلامی و مذاهب اسلامی شیعه و اهل تسنن اختلاف است.
دیدگاه معتزله
معتزله، وقوع کبائر و صغایر مستخفه را از انبیا(علیهم السلام) ـ قبل از نبوت و در حال نبوت ـ جایز نمی‌دانند اما وقوع گناهان صغیره غیر مستخفه را در هر دو حال جایز می‌دانند ولی اگر موجب نفرت طبع شود، باید از آن هم بپرهیزند؛ بعضی از آنها اقدام بر معصیت صغیره را از روی عمد، بر پیامبر جایز دانسته‌اند؛([۲۲]) برخی نیز از روی تأویل جایز می‌دانند([۲۳]) و گروهی دیگر تمام گناهان را به صورت سهو و غفلت جایز می‌دانند.([۲۴])
از ابو اسحاق نظام و جعفر بن مبشر و عده‌ای که از آنها پیروی نموده‌اند، حکایت شده است که گناهان انبیا نیست مگر از روی سهو و غفلت و انبیا بر سهو و غفلت مؤاخذه می‌شوند و این به دلیل قوت معرفت و علو مرتبه آنها است. گرچه مؤاخذه بر سهو و غفلت از امت‌های انبیا برداشته شده است.([۲۵])
البته در این میان نظریه‌های استثنایی هم دیده می‌شود، مثلاً ابو علی جبایی ـ که از سران معتزله است ـ صدور کبیره را قبل از بعثت به صورت غیر عمد بر انبیا جایز می‌داند.([۲۶])
ابو هاشم از معتزله، قایل به تجویز صدور صغیره، به صورت عمد است.([۲۷])
معتزله در مورد امام، هم کبائر و هم صغائر را جایز می‌دانند ولی می‌گویند: وقوع کبیره از امام موجب فساد امامت او می‌شود و در این صورت عزل و جانشینی آن امام واجب است.([۲۸])
دیدگاه اشاعره
اشاعره می‌گویند: قبل از نبوت صدور هر نوع گناه اشکالی ندارد.([۲۹]) آنها تمام معاصی را ـ چه عمد و چه سهو جایز می‌دانند.
صاحب مواقف می‌نویسد:
«ان الجمهور لایمتنع ان یصدر عنهم کبیره».([۳۰])
اما در حال نبوت، تنها صغائر آن هم به صورت سهو نه عمد را جایز دانسته و کبائر را ـ چه عمد و چه سهو جایز نمی‌دانند.([۳۱])
محقق قوشچی می‌نویسد:
«المذهب عند محققی الاشاعره منع الکبائر و الصغائر الخسیسه بعد البعثه مطلقاً و الصغائر غیر الخسیسه عمداً لا سهواً».([۳۲])
امام الحرمین صدور صغیره به صورت عمد را جایز می‌داند.([۳۳])
زرقانی مالکی در «شرح المواهب الدنیّهًْ» در مورد پیامبر(صلی الله و علیه و آله) چنین می‌نویسد:
«إنه معصوم من الذنوب، بعد النبوه وقبلها، کبیرها وصغیرها، وعمدها وسهوها علی الأصح([۳۴]) فی ظاهره وباطنه، سرّه وجهره، جدّه ومزحه، رضاه وغضبه، کیف وقد أجمع الصحب علی اتّباعه [هذه هی النقطه] والتأسی به فی کل ما یفعله وکذلک الأنبیاء [أی: لا یختص هذا بنبیّنا، کل الأنبیاء هکذا]».([۳۵])
سُبْکی یکی دیگر از اشاعره می‌نویسد:
«أجمعت الأُمه علی عصمه الأنبیاء فیما یتعلق بالتبلیغ وغیره من الکبائر والصغائر، الخسّه أو الخسیسه، والمداومه علی الصغائر».([۳۶])
وی می‌نویسد:
اما در ارتکاب صغایری که از مقام و منزلت انبیا نمی‌کاهد، اختلاف است. معتزله و جمع کثیری از غیر معتزله گفته‌اند ارتکاب آن جایز ولی از نظر من جایز نیست؛ زیرا ما به اقتداء از انبیا در آنچه از آنها صادر می‌شود امر شده‌ایم، پس چگونه آنچه سزاوار نیست از آنها واقع می‌شود و کسانی که تجویز کرده‌اند بدون نص و دلیل تجویز نموده‌اند.([۳۷])
ابن حزم نظر باقلانی را اینگونه نقل می‌کند:
«هر گناهی ـ از کوچک و بزرگ ـ به غیر از کذب در تبلیغ بر پیامبران جایز است و نیز بر انبیا جایز است که کافر بشوند و نیز اگر زمانی نبی از چیزی نهی کند و سپس خود آن را انجام دهد، دلیل بر این نیست که این نهی نسخ شده است؛ زیرا گاهی پیامبر فعل منهی را از روی معصیت خدا انجام می‌دهد».([۳۸])
سپس وی این نظر را رد نموده، می‌نویسد:
این گفتارها تمامش کفر و شرک محض و برگشتن از اسلام است.([۳۹])
دیدگاه امامیه
شیعه امامیه، می‌گوید: هیچ‌گونه معصیتی بر انبیا و ائمه(علیهم السلام) جایز نیست و آنها از صغائر وکبائر منزه و از معاصی و رذایل و منقصه و هرچه که دلالت بر پستی و ضعف کند، معصوم هستند، قبل از نبوت و امامت و بعد از آن، چه به صورت عمد باشد یا نسیان.([۴۰])
تنها مرحوم شیخ مفید، صغیره سهوی را که حاکی از خفت طبع نباشد، برای پیامبران پیش از بعثت ممکن دانسته است:
«أقول: إن جمیع أنبیاء الله(علیهم السلام) معصومون من الکبائر قبل النبوه و بعدها و ما یستخف فاعله من الصغائر کلها وأما ما کان من صغیر لا یستخف فاعله فجائز وقوعه منهم قبل النبوه وعلی غیر تعمد وممتنع منهم بعدها علی کل حال».([۴۱])
ب ـ عصمت از سهو
این بخش نیز یکی از شعبه‌های مهم عصمت است که متکلمان مسلمان به تفصیل بحث کرده‌اند. ظاهر این است که اشاعره و معتزله سهو بر انبیا را در امور عادی زندگی و تطبیق شریعت، جایز می‌دانند؛ زیرا وقتی آنها صدور صغیره سهوی را جایز بدانند، تجویز سهو که جای خود دارد.([۴۲])
علمای شیعه معتقدند که پیامبران از همه گناهان ـ چه کبیره و چه صغیره، چه عمدی و چه سهوی، چه قبل از بعثت و چه بعد از آن ـ معصوم هستند و مرتکب خطا و سهو و نسیان نمی‌شوند و نه تنها در عمل به احکام شریعت، بلکه در امور دنیایی و زندگی شخصی نیز مصون از لغزش، اشتباه و سهو هستند.([۴۳])
در میان امامیه جواز سهو تنها به شیخ صدوق و استادش محمد بن حسن نسبت داده شده است. ایشان به نقل نظر آنها پرداخته، و می‌نویسد:
«یقولون: لو جاز أن یسهو(صلی الله و علیه و آله) فی الصلاه لجاز أن یسهو فی التبلیغ لان الصلاه علیه فریضه کما أن التبلیغ علیه فریضه. وهذا لا یلزمنا، … فالحاله التی اختص بها هی النبوه والتبلیغ من شرائطها، ولا یجوز أن یقع علیه فی التبلیغ ما یقع علیه فی الصلاه لانها عباده مخصوصه والصلاه عباده مشترکه،… ولیس سهو النبی(صلی الله و علیه و آله) کسهونا لان سهوه من الله عزوجل وإنما أسهاه لیعلم أنه بشر مخلوق فلا یتخذ ربا معبودا دونه، ولیعلم الناس بسهوه حکم السهو متی سهوا، وسهونا من الشیطان ولیس للشیطان علی النبی(صلی الله و علیه و آله) والائمه(علیه السلام) سلطان {إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلـی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُونَ}([۴۴]) وعلی من تبعه من الغاوین…».([۴۵])
«می‌گویند: اگر جایز باشد که پیامبر(صلی الله و علیه و آله) در نماز سهو کند، جایز است که در تبلیغ وحی نیز سهو کند؛ زیرا همانطور که تبلیغ بر پیامبر واجب است نماز نیز واجب است و حال آنکه ما این را قبول نداریم که پیامبر در تبلیغ سهو کند،… پس حالتی که پیامبر به آن اختصاص داده شده نبوت است و تبلیغ از شرایط نبوت است. بر پیامبر جایز نیست آنچه در نماز بر او واقع می‌شود (سهو) در تبلیغ هم بر او واقع شود؛ زیرا تبلیغ عبادت مخصوصه است اما نماز عبادت مشترکه است. … و سهو پیامبر مثل سهو ما نیست چون سهو پیامبر از جانب خداست و خداوند او را به سهو انداخته است تا بداند که او بشر و مخلوق است و رب معبودی جز او را بر نگزیند و دیگر این که مردم به سبب سهو او وقتی سهو می‌کنند حکم سهو را بدانند و سهو ما از ناحیه شیطان است اما شیطان بر پیامبر و أئمه(علیهم السلام) سلطه ندارد؛ تسلّط او تنها بر کسانی است که او را به سرپرستی خود برگزیده‌اند و آنها که نسبت به او [خدا] شرک می‌ورزند (و فرمان شیطان را به جای فرمان خدا، گردن می‌نهند.) و تسلط بر پیروان گمراه اوست».
ولی مشهور متکلّمان شیعه، قائل به عصمت پیامبران در این مرحله هستند؛ بدین سبب بسیاری از عالمان شیعه آثاری ارجمند در این حوزه نوشته و سهو را درباره پیامبر نفی کرده‌اند؛ علامه مجلسی در بحارالانوار([۴۶]) اخبار بیانگر سهو النبی را بررسی نموده و سیّد عبدالله شّبر نیز این روایات را به نقد کشیده است.([۴۷])
همانطور که در بحث ماهیت عصمت اشاره شد، متکلمین عصمت را در مقام اثبات مطرح می‌کنند اما حکما علاوه بر مقام اثبات در مقام ثبوت و نفس‌الامر نیز مطرح می‌کنند.
بنابراین، حکما نسبت به متکلمین سطح برتری از عصمت را ثابت می‌کنند.
بر این اساس، پیامبر در رسیدن به حقایق و دریافت آنها از خدای متعال، هم چنین در حفظ و نگهداری آنها و نیز در عمل به احکام مصون و معصوم است؛ زیرا کسی که به مقام {ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی * فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ اَوْ اَدْنَی}([۴۸]) رسیده است، از لغزش‌های علمی و عملی محفوظ است.([۴۹])
ابن سینا در الهیات شفاء می‌نویسد:
ساحت مقدّس پیامبران، برتر از آن است که سهو و غلط در آن راه یابد: «بل الأنبیاء الذین لایؤتون من جهه غلطاً أو سهواً هذه وسیرتهم».([۵۰])
«بلکه انبیا کسانی هستند که به هیچ وجه غلط و سهوی از ناحیه آنها رخ نمی‌دهد و این طریقت آنها است».
ادله عقلی
الف ـ نخستین دلیل عقلی بر عصمت در اعمال، مبتنی بر یکی از وظایف انبیا است. یکی از وظایف و اهداف بعثت انبیا، تربیت و تزکیه انسان‌هاست و از اصول اولیه تربیت و تزکیه، عمل مربی است. تناقض بین گفتار و کردار، اثر تربیتی گفتار مربی را خنثی می‌کند و نقض غرض خواهد بود. بنابراین ایمان راسخ انبیاء به آنچه آورده‌اند و تجلی آن در اعمال آنها در هدایت مردم نقشی اساس دارد. چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
{لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ اُسْوَهٌ حَسَنَهٌ …}.([۵۱])
«مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود …».
بر این اساس، عوامل بازدارنده از گناه، به اندازه‌ای باید در پیامبر نیرومند باشد که به کلی از گناه به دور بوده و از مصونیت کامل نسبت به آن و مخالفت احکام الهی برخوردار باشد و هیچ نقطه تاریکی در صفحه حیات او پیدا نشود. پیامبر باید بتواند بالاترین و مستعدترین انسان‌ها را نیز هدایت کند. بنابراین خود باید در بالاترین سطح ممکن ـ که همان عصمت است ـ قرار بگیرد تا بتواند مربی باشد.
ب ـ دلیل دوم مبتنی بر نقض غرض است. همان‌گونه که در دلیل عقلی نخست بر عصمت پیامبر در تلقی و ابلاغ وحی گفته شد، تنها راه شناسایی راه سعادت، از طریق وحی است؛ زیرا عقل و حس انسان کافی نیست. کردار پیامبر همانند گفتار وی حجت است. اگر کردار مطابق گفتار نباشد، باعث سلب اعتماد و موجب سرگردانی مردم می‌شود؛ زیرا تفکیک بین این دو مرحله (صیانت از وحی و صیانت در سایر امور زندگی)، اگرچه امر ممکن عقلی آن هم در بحث‌های کلامی است، در ذهن بیشتر افراد، خطا در اینگونه مسائل با خطا در احکام دینی ملازمه دارد. در نتیجه، ارتکاب خطا در این مسائل، اطمینان مردم را نسبت به شخص پیامبر خدشه‌دار ساخته، در نهایت مایه خدشه‌دار شدن غرض بعثت می‌گردد و در نتیجه هدف رسالت عقیم می‌ماند.([۵۲])
أدله قرآنی و روایی
از آیات متعددی می‌توان برای عصمت افعالی انبیا استفاده نمود؛
الف) {قَالَ رَبِّ بِمَا اَغْوَیْتَنِی لاُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الاَرْضِ وَلاُغْوِیَنَّهُمْ اَجْمَعِینَ* إِلاَّ عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ}([۵۳])
«مخلَصین» انسان‌هایی هستند که خداوند آنها را خالص کرده و پاکی و خلوص آنها را ضمانت نموده و شیطان به ناتوانی بر فریب آنها اعتراف کرده است؛ اما اینکه چه کسانی مخلَص هستند، خدا باید آنها را معرفی کند.
به دلایل زیر پیامبران از کسانی هستند که به یقین به این مقام راه یافته‌اند؛
اگر آنها به این مقام نرسند چه کسی به این مقام خواهد رسید؟
آیات قرآن برخی از پیامبران مانند حضرت ابراهیم و اسحق و یعقوب([۵۴])، حضرت موسی([۵۵]) و حضرت یوسف([۵۶]) را از مصادیق مخلَصین شمرده است؛
{وَاذْکُرْ عِبَادَنَا إبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ اُوْلِی الاَیْدِی وَالاَبْصَارِ؛ إِنَّا اَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَهٍ ذِکْرَی الدَّارِ وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الاَخْیَارِ}
{وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ مُوسَی إِنَّهُ کَانَ مُخْلَصاً وَکَانَ رَسُولاً نَّبِیّاً}.([۵۷])
{وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا اَن رَّاَی بُرْهَانَ رَبِّهِ کذٰلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ}.([۵۸])
ب ـ {وَمَا اَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللهِ}.([۵۹])
«ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای اینکه به فرمان خدا، از وی اطاعت شود».
این آیه و تمام آیاتی که به صورت مطلق امر به اطاعت از رسول خدا نموده است، دلالت بر عصمت او دارد؛ زیرا کردار و گفتار هر دو وسیله رساندن پیام و ارائه اندیشه هستند و هرگونه سرپیچی از دستورات آنها خلاف حق است و مورد اذن او قرار نمی‌گیرد و اطاعت از پیامبر عام بوده و مشروط به قید و شرطی نیست.
ج ـ قرآن پیامبران را هدایت‌شدگان و برگزیدگان از جانب خداوند می‌داند:
{وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ}.([۶۰])
«و از پدران و فرزندان و برادران آنها (افرادی را برتری دادیم) و برگزیدیم و به راه راست، هدایت نمودیم».
در آیه دیگر یادآور می‌شود کسی را که خدا هدایت می‌کند، هیچ کس قادر به گمراه ساختن او نیست:
{وَمَن یَهْدِ اللهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ}([۶۱])
«و هر کس را خدا هدایت کند، هیچ گمراه‌کننده‌ای نخواهد داشت».
آنگاه در آیه دیگر معصیت را ضلالت می‌داند:
{وَلَقَدْ اَضَلَّ مِنکُمْ جِبِلاً کَثِیراً}([۶۲])
«او گروه زیادی از شما را گمراه کرد».
از مجموع این آیات استفاده می‌شود که پیامبران از هر نوع ضلالت و معصیت پیراسته‌اند.
امامیه، ائمه(علیهم السلام) را نیز ـ که جانشینان بر حق پیامبرند ـ در دارا بودن عصمت همانند پیامبر(صلی الله و علیه و آله) می‌دانند؛ زیرا امام ناظم عالم انسانی و اجتماع است و باید دارای نیروهایی متین و فکری صائب و اندیشه‌ای توانا و ناظر بر اعمال و کردار امت باشد. بنابراین اگر امام نیز جایز الخطا و مبتلا به معصیت و گناه و در فکر و اندیشه مانند سایر افراد جامعه دچار هزاران خطا و اشتباه گردد یا مانند آنان تحت تأثیر شهوات باشد، نمی‌تواند بین افراد صلح برقرار کند و اختلاف‌های آنان را رفع و از تجاوز جلوگیری کند و به هرکس به اندازه استعداد و نیاز او از معارف و حقایق تعلیم دهد و موارد خطا و اشتباه آنان را هر یک به نوبه خود در سلوک راه خدا و رسیدن به مقصد کمال بیان کند.
بنابراین امام و رهبر جامعه اسلامی باید معصوم و عاری از گناه و هرگونه لغزش و خطا بوده، با فکری عمیق و پهناور، سینه‌ای گشاده به نور الهی و با قلبی منور به تأییدات غیبیه، ناظر بر احوال و رفتار و حتی بر خاطرات قلبیه هر یک از افراد امت باشد.
ظاهر برخی از آیات قرآن عصمت نداشتن پیامبران را نشان می‌دهد که دستاویزی برای زیر سؤال بردن عصمت آنها شده است که در فصل چهارم به آنها اشاره خواهد شد.
عصمت در اعتقادات
همه فرقه‌های مسلمان، به جز تعداد اندکی از آنان، معتقدند که پیامبران الهی قبل از رسالت، موحّد و خداپرست بوده و اندیشه خود را به شرک نیالوده‌اند([۶۳]) و بر عصمت انبیا(علیهم السلام) در بحث اعتقاد، اتفاق نظر داشته و آنان را از کفر مبرا می‌دانند به جز أزارقه از خوارج، که صدور گناه را کفر و بر انبیا جایز می‌دانند. البته ظاهر این است که منظور خوارج از کفر، اعتقاد باطل نیست([۶۴]) بلکه مقصود تجویز معصیت است.([۶۵]) همچنین حشویه با استناد به آیه {وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدی} می‌گویند که پیامبر قبل از نبوت گمراه و کافر بوده است.([۶۶])
بعضی از اشاعره نیز کفر را بر پیامبر قبل و بعد از نبوت جایز دانسته‌اند، روایتی که در فضیلت عمر بن خطاب آورده‌اند مؤید این مطلب است:
«لو کان بعدی نبی لکان عمر بن الخطاب».([۶۷])
در حالی‌که در کتب تاریخ و حدیث به طور متواتر آمده است که عمر در سال ششم بعثت یا بعد از آن، مسلمان شد و در آن زمان دستِکم بیست و هفت سال داشت.([۶۸])
اشاعره نیز به پیامبر نسبت سهو در قرآن داده‌اند، به گونه‌ای که موجب کفر می‌شود که مشهور به قصه «غرانیق» است.([۶۹])
ابن فورک می‌نویسد:
جایز است کسی که کافر بوده به پیامبری مبعوث شود.([۷۰])
ابن حزم نیز از باقلانی نقل می‌کند:
هرگونه گناهی ـ به جز کذب در تبلیغ ـ چه بزرگ چه کوچک حتی کفر بر انبیا جایز است.([۷۱])
غزالی نیز نظر باقلانی را تأیید می‌کند و می‌نویسد:
از نظر عقل عصمت انبیا واجب نیست؛ زیرا محال بودن وقوع معصیت نه به ضرورت عقل و نه از دیدگاه آن روشن نیست و نداشتن عصمت با مدلول معجزه نیز منافات ندارد؛ زیرا مدلول معجزه صدق لهجه است در آنچه از جانب خداوند خبر می‌دهد. پس ناچار وقوع کذب در آن جایز نیست نه عمداً و نه سهواً؛ اما صدور گناه از آنها موجب نفرت هم نمی‌شود؛ زیرا ما جایز می‌دانیم که خداوند کافر را نبی قرار دهد و او را با معجزه تأیید کند.([۷۲])
در پاسخ غزالی باید گفت در بحث‌های سابق با ادله عقلی و نقلی فراوان اثبات شد که عصمت برای انبیا واجب است و هم چنین اثبات شد که صدور گناه و معصیت و خطا از انبیا با مقتضای معجزه منافات دارد که خود اشاعره نیز به دلیل معجزه استناد نموده بودند.
امامیه بر عصمت انبیا به خصوص پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) به طور مطلق، تأکید دارند. با این حال جای بسی شگفت است که عضد الدین ایجی([۷۳]) و تفتازانی به دروغ گفته‌اند: رافضه [شیعه] اظهار کفر را برای تقیه بر انبیا روا می‌دانند؛([۷۴]) در حالی‌که مدرکی برای این حرف ارائه نکرده‌اند. به علاوه از نظر شیعه تقیه برای پیامبران جایز نیست؛ زیرا نابودی پایه‌های شرک و نفاق ـ که هدف پیامبران است ـ جز با شهادت‌طلبی و فداکاری در راه هدف میسر نیست. پس دلیلی ندارد که برای حفظ جان خود، رسالت خویش را انکار و تظاهر به کفر نمایند.([۷۵])
به علاوه در خصوص پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله)، علمای امامیه به جایز نبودن تقیه تصریح کرده‌اند.
سید مرتضی در این باره می‌نویسد:
«الشریعه لا تعرف الا من قبله … فمتی جازت التقیه علیه لم یکن لنا الی العلم بالشرع طریق».([۷۶])
[۱]) شرح الأسماء الحسنى، ج ۲، ص ۳۶؛ ر.ک: أبو عبدالله محمد بن عبدالباقی الزرقانی المصری المالکی، شرح المواهب اللدنیهًْ بالمنح المحمدیهًْ، ج ۵، ص ۳۱۴؛ گوهر مراد، ص ۴۲۱؛ المواقف، ص۳۵۸٫
[۲]) ر.ک: شرح قوشچی، ص۴۶۴٫
[۳]) ر.ک: المواقف، ص ۳۵۸؛ گوهر مراد، ص ۴۲۱؛ بحارالأنوار، ج۱۱، ص۸۹٫
[۴]) نساء/ ۱۶۵٫
[۵]) محقق طوسى مى‌نویسد: «و یجب فی النبی العصمه لتحصیل الوثوق فیحصل الغرض». (رک: کشف المراد، ص۳۴۹)
[۶]) ر.ک: راهنما شناسی، ص۱۲۴ـ۱۲۷، قم: حوزه علمیه، چ اول، ۱۳۶۷٫
[۷]) المیزان، ج۲، ص۱۳۶؛ شرح المقاصد، ج۴، ص۵۰٫
[۸]) ر.ک: المواقف، ج ۳، ص ۴۱۵؛ محمد حسین المظفر، دلائل الصدق، ج۱، ص ۶۰۵، قم: مکتبه بصیرتی، چ ۲، ۱۳۵۹٫
[۹]) ر.ک: وحی و نبوت در قرآن کریم، ص ۲۰۳٫
[۱۰]) المیزان، ج۲ ص۱۳۶٫
[۱۱]) نجم/ ۲ـ۴٫
[۱۲]) البته با دقت به سیاق آیات و مخاطبان خاص آن، توجه به این مسئله مهم است که در میان مسلمانان منافقانی بودند که حتی مورد غضب الهی بوده و از این جهت پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) نیز با آنان هیچ دوستی نداشته است و به همین دلیل ترجمه مناسب‌تر برای کلمه «صاحب» به جای دوست کلمه «همراه» است. (محقق کتاب)
[۱۳]) بقره/ ۲۱۳٫
[۱۴]) جن/۲۶ـ۲۸ ـ ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
[۱۵]) برای مطالعه بیشتر ر.ک: منشور جاوید، ج ۵، ص ۳۳ـ۳۶؛ منشور عقاید امامیه، ص۱۱۰؛ www.imamalinet.net.
[۱۶]) ر.ک: پژوهشى در عصمت معصومان، ۱۱۲ـ۱۱۰٫
[۱۷]) ر.ک: صحیح بخاری، ج۱،ص۵۹ـ۶۰؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۹۰؛ ابو جعفر محمدبن جریر الطبری، تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۷، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، (بیروت: دار التراث، چ ۲، ۱۳۸۷).
[۱۸]) بی‌تردید این مطلب مردود است؛ زیرا اگر قرار باشد که آن حضرت با راهنمایی ورقهًْ بن نوفل متوجه نبوت خود شوند پس در حقیقت او امام و راهنمای پیامبری شد که وحی را از وسوسه و القای شیطان تشخیص نداد و او از این جهت به نبوت شایسته است در حالی که پیامبران دیگر مانند حضرت موسی به محض آغاز رسالت متوجه آن شدند و حضرت عیسی و یحیی از نوزادی به نبوت خود اقرار داشتند. (محقق کتاب)
[۱۹]) بحارالانوار، ج ۱۸، ص ۲۶۲؛ ر.ک: همان، ج ۱۱، ص ۵۶٫
[۲۰]) توجه به این مطلب لازم است که پیامبران در مقام عمل از مکروه و حتی ترک أولی نیز (البته به جز چند مورد) معصوم هستند و این لازمه مقام پیامبری آنهاست و حتی فطرت انسان اعمال خلاف مروت (اگر چه این اعمال حرام یا مکروه نباشد) را حتی برای امام جماعت نمی‌پذیرند تا چه رسد به مقام و جایگاه کسی که واسطه بین خالق و مخلوق است، و در احکام اسلامی نیز ذکر شده که اقتدا به امام جماعتی که اعمال خلاف مروت دارد، جایز نیست. (محقق کتاب)
[۲۱]) مصباح یزدی، راهنما شناسی.
[۲۲]) ر.ک: علاء الدین بن محمد القوشچی، شرح تجرید العقائد، ص ۳۵۹، لنصیر الدین محمدبن محمد طوسی، بی‌جا: منشورات رضی ـ بیدارـ عزیزی، ۸۷۹ ﻫ.ق.
[۲۳]) شرح الأسماء الحسنى، ج ۲، ص ۳۶٫
[۲۴]) ر.ک: اللوامع الالهیهًْ، ص ۴۴۵؛ شرح الاسماء الحسنی، ج ۲، ص ۳۶٫
[۲۵]) فخر رازی، عصمهًْ الانبیاء، ص ۸ و ۹٫
[۲۶]) ر.ک: شرح اصول خمسهًْ، ص ۵۷۳ـ۵۷۵٫ و ر.ک: محمد جواد مشکور، سیر کلام در فرق اسلام (بی‌جا، انتشارات شرق، چ ۱، ۱۳۶۸ش)، ص ۲۴۴٫
[۲۷]) ر.ک: شرح الأسماء الحسنى، ج ۲، ص ۳۶٫
[۲۸]) تنزیه الأنبیاء(علیهم السلام)، ص ۱۵٫
[۲۹]) محمد و رهرام، (عصمت انبیا)، شبکه رشد، وزارت آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، معاونت فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات آموزشی، ۱۳۸۴٫
[۳۰]) مواقف، ص ۳۵۹٫
[۳۱]) ر.ک: اللوامع الالهیهًْ، ص ۲۴۴٫
[۳۲]) قوشجی، شرح التجرید، ص ۴۶۴٫
[۳۳]) شرح الاسماء الحسنی، ج ۲، ص ۳۶٫
[۳۴]) کلمه على الأصح إشاره به وجود اختلاف بین اشاعره است.
[۳۵]) شرح المواهب الدنیهًْ بالمنح المحمدیّهًْ، ج ۵، ص۳۱۴٫
[۳۶]) همان.
[۳۷]) ر.ک: همان.
[۳۸]) ابن حزم، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، ج ۴ ص ۱، موقع الوراق، www.alwarraq.com.
[۳۹]) ر.ک: همان.
[۴۰]) ر.ک: اوائل المقالات، ص ۲۹ـ۳۰؛ کشف المراد، ص ۲۱۶؛ نهج الحق وکشف الصدق، ص۱۴۲٫
[۴۱]) اوائل المقالات، ص ۶۲٫
[۴۲]) ر.ک: جعفر سبحانی، محاضرات فی الهیات، ص ۴۱۵٫
[۴۳]) ر.ک: اوائل المقالات، ص ۲۹ـ۳۰؛ کشف المراد، ص ۲۱۶؛ نهج الحق وکشف الصدق، ص۱۴۲٫
[۴۴]) النحل/۱۰۰ ـ ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
[۴۵]) من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۵۹٫
[۴۶]) ر.ک: بحار الأنوار، ج ۱۷، ص ۱۲۹ـ ۹۷، باب ۱۶٫
[۴۷]) ر.ک: حق الیقین، ج ۱، ص ۱۲۹ـ ۱۲۴؛ سید عبد الله شبّر، مصابیح الأنوار فی حل مشکلات الاخبار، ج ۲، ص ۱۳۲، قم: مکتبه بصیرتی، ۱۳۷۱ش.
[۴۸]) النجم/۹ـ ۸٫
[۴۹]) علاوه بر این همانطور که در قرآن آمده است، شیطان نیز از منحرف کردن افراد مخلَص عاجز و ناتوان است {لأغوینهم اجمعین … الاّ عبادک منهم المخلَصین} (الحجر / ۴۰). تا چه رسد به مقام پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) که سرآمد و مربّی مخلَصین است. (محقق کتاب)
[۵۰]) شیخ الرئیس ابن سینا، الالهیات من کتاب الشفاء، مقاله‌ی اوّل، فصل ۸، ص ۶۵، قم: بوستان کتاب، چ ۱، ۱۳۷۶ش.
[۵۱]) احزاب / ۲۱٫
[۵۲]) ر.ک: منشور عقاید امامیه، ص۱۱۰ www.imamalinet.net.
[۵۳]) الحجر/۴۰ـ۳۹٫
[۵۴]) ص/ ۴۷ـ۴۵٫
[۵۵]) مریم/ ۵۱٫
[۵۶]) یوسف / ۲۴٫
[۵۷]) مریم / ۵۱٫
[۵۸]) یوسف / ۲۴٫
[۵۹]) نساء/۶۴ ـ ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
[۶۰]) انعام/۸۷ ـ همان ترجمه.
[۶۱]) زمر/ ۳۷، همان ترجمه.
[۶۲]) یس/۶۲، همان ترجمه.
[۶۳]) ر.ک: ابو الفتح محمد بن عبد الکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۱۱۰، تخریج: محمد بن فتح الله بدران، قاهره: مکتبهًْ الانجلوا المصریهًْ، چ ۲، بی‌تا؛ شرح المقاصد، ج۴، ص ۵۰؛ شرح نهج البلاغه، ج ۷، ص ۹؛ بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۸۹٫
[۶۴]) ر.ک: شرح الاسماء الحسنی، ج ۲، ص ۳۶٫
[۶۵]) ر.ک: منشور جاوید، ج ۵، ص ۳۱٫
[۶۶]) ر.ک: سیر کلام در فرق اسلام، ص ۲۴۴ـ۲۴۵٫
[۶۷]) ابن الاثیر، أسد الغابهًْ، ج ۲، ص ۳۲۲، موقع الوراق، http://www.alwarraq.com؛ أبی القاسم علی بن الحسن ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۱۰، ص ۳۸۴، دراسهًْ وتحقیق علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعهًْ والنشر والتوزیع. http://www.ahlalhdeeth.com؛ السیوطی، تاریخ الاخلفاء، ج ۱، ص ۴۷، موقع الوراق، http://www.alwarraq.com.
[۶۸]) ر.ک: عز الدین بن الأثیر أبو الحسن على بن محمد الجزرى، أسد الغابهًْ فى معرفهًْ الصحابهًْ، ج ۳، ص۶۴۸، بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۹ﻫ.
[۶۹]) علامه حلی، نهج الحق، ج ۱، ص ۱۴۲٫
[۷۰]) ر.ک: همان، ج ۱، ص۱۴۲؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۷، ص ۹٫
[۷۱]) ر.ک: الفصل فی الملل والأهواء و النحل، ج۴، ص ۱٫
[۷۲]) ر.ک: الامام أبی حامد محمد بن محمد الغزالی، المنخول، ج ۱، ص ۳۱۰، تحقیق وتعلیق: الدکتور محمد حسن هیتو، بیروت: دار الفکر المعاصر، الطبعهًْ الثالثهًْ ۱۴۱۹ﻫ..
[۷۳]) المواقف، ج ۳، ص ۴۱۵٫
[۷۴]) شرح عقاید نسفی، ص ۱۵۲ـ۱۵۵و۱۷۱٫
[۷۵]) ر.ک: منشور جاوید، ج ۵، ص ۳۱٫
[۷۶]) الشافی فی الامامهًْ، ج۳، ص ۲۵۵ـ ۲۵۶٫
منبع : اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی