مسلمان به دو گروه بزرگ شیعه و سنی تقسیم شده اند . مهم ترین و برجسته ترین وجه تمایز این دو آن است که اهل سنت برخلاف تشیع ، قایل به انتخابی بودن امام و خلیفه از سوی مردم هستند . به عبارت دیگر ، سنی ها عقیده دارند که پیامبر اکرم ( ص ) امام و خلیفه ی پس از خود را تعیین نکرده و تعیین آن را برای همیشه به مردم واگذار نموده است . از این دو گروه بزرگ ، گروه ها و نحله های کوچک تری پدید آمده اند که عموماً در تفسیر اصول اعتقادی ، نحوه ی استخراج احکام ، صفات امام و خلیفه و شرایط خلع آن و دیگر مسائل اختلاف نظر دارند . با وجود این ، تنها چیزی که همه ی این گروه های کوچک و بزرگ را به هم پیوند می دهد ، اسلام است . (۱) در درس حاضر ، سه فرقه شیعی و سه فرقه سنی برای تبیین نکات مزبور ، مورد بررسی قرار می گیرد : الف – نحله های مهم شیعه   1- امامیه شیعیانی که عقیده دار ند پیامبر اکرم ( ص ) دوازده امام پس از خود را مشخص و معین کرده است ، امامیه ، اثنی عشری یا جعفری خوانده می شوند . به همین دلیل ، امامیه ، امامت پس از پیامبر ( ص ) را متعلق به علی بن ابی طالب ، حسن بن علی ، حسین بن علی ، علی بن الحسین ، محمدبن علی ، جعفر بن محمد ، موسی بن جعفر ، علی بن موسی ،محمد بن علی ، علی بن محمد و حجه بن الحسن العسکری(ع) می دانند . به عقیده ی آن ها آخرین امام پس از یک دوره ی کوتاه غیبت ( غیبت صغرا ) ، وارد عصر غیبت کبرا شده است . در زمان غیبت کبرا ، امامت و ولایت امام غایب ، از طریق علما و فقهای واجد شرایط (۲) اعمال می گردد . از نظر گاه شیعه ی امامیه ، همه ائمه (ع) دارای حکمت ، عصمت و دانش پایان ناپذیرند . آنان واسطه ی کسب فیض و دانش بین بندگان و خداوند به شمار می روند و از مقام شفاعت در آخرت برخوردارند . همچنین از اکمل صفات انسانی بهره مندند . از این رو ، نمونه ی کامل انسانیت هستند . چنین امامانی در مکتب الهی پرورش یافته و از سوی خداوند ، به امامت منصوب شده اند . بنابراین ، شیعه هر گونه حکومت غیر منصوب از سوی امام معصوم ( ع) را نفی کرده و در طول تاریخ ، ، همواره در اعتراض به حکومت های غیر منصوص به سر برده است . (۳) امامیه بارها طومار حکومت های غیر مشروع را در هم پیچیده و حکومت های شیعی همچون آل بویه در ری و بغداد ، سربداران در سبزوار ، مرعشیان در گیلان و مانند آن ها را روی کار آورده است . صفویان (۴) نیز حکومت شیعی فراگیری در ایران بنا نهادندکه حکومت های بعدی شیعی در ایران ، نتیجه ی این اتحاد و تلاش مقدس است . اما آنچه بیش از هر چیز دیگر موجب قوام ، قدرت و شوکت شیعه ی امامیه درجهان گردید ، انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی ( ره ) بود . شیعه ی امامیه همانند سایر فرق بزرگ اسلامی ، به گروه های کوچک تری تقسیم شده که هر یک به گونه ای خاص و منحصر به فرد ، امامت یازده امام از نسل علی ( ع) ، نه صرفاً به آن صورتی که شیعه امامیه عقیده دارند ، را پذیرفته اند . به عنوان مثال ، بعد از شهادت امام حسن عسکری ( ع) در امامیه پانزده فرقه پدید آمد که همه آن ها ، به جز امامیه از بین رفته اند . اما گروه های انشعابی دیگری نیز وجود دارند که منشأ تحولاتی در تاریخ معاصر شیعه شده اند . مثلاً ،گروه منسوب به شیخ احمد احسائی ( معروف به شیخیه (۵) ) و مهم ترین گروه به وجود آمده از آن که به سید علی محمد باب شیرازی منسوب است ، نام برد . این دو عامل ایجاد وقایع تلخی در تهران و شیراز در دوره قاجار شده اند . همچنین در دوره ی قاجار ، دو گرایش فقهی و فکری به نام های « اخباریه » و « اصولیه » در شیعه پدید آمد . اخباریون گروهی بودند . که عقیده داشتند استخراج احکام از آیات محکم ومتشابه و نا سخ و منسوخ قرآن مشکل است . بنابراین ، اجتهاد عملاً به سوی برداشت های شخصی مبتنی بر ظن و گمان سوق پیدا کرده است . پس باید برای پرهیز از استنباط شخصی از دین ، اجتهاد را کنار گذاشت و به ظوا هر اخبار و آیات عمل کرد. در مقابل گروه اندک اخباری ، اصولیون بر این باور بودند که برای پاسخ گویی به مسائل و استنباط حکم شرعی ، باید به ادله ی چهار گانه قرآن ، سنت ، اجماع و عقل رجوع کرد . سرانجام جدال بین این دو ، به پیروزی اصولیون ختم شد . (۶) ۲- زیدیه زیدیه ، که به پیروان زید – فرزند امام علی بن الحسین ( ع) – اطلاق می شود ، یکی از قدیمی ترین فرقه های مذهب شیعه است ؛ زیرا زیدو پیروانش امامت و خلافت را حق منحصر به فرد اولاد حضرت فاطمه ( ع) و علی ( ع) می دانند . با این وصف ، تفاوت هایی بین زیدیه و سایر فرق شیعی به چشم می خورد که مهم ترین آن اعتقاد به امامت و خلافت زید و فرزندان اوست . به عقیده ی آن ها ، زید و فرزندان او از ویژگی های لازم برای امامت همچون شجاعت ، سخاوت ، امر به معروف و نهی از منکر قاطع و آشکار، نفی وتقیه و مهم تر از همه ، اعتقاد به قیام و لزوم اقدام به قیام علیه ظلم و جور برخوردارند . البته فردی با این خصوصیات و ویژگی ها موقعی امام است که خود نیز ادعای امامت داشته باشد . آنان علاوه بر این که وجود امام را برای قیام علیه ظلم و جور لازم می دا نند ، دلایل ذیل را نیز را در وجوب وجود امام مطرح می کنند : – خلاف حکمت الهی است که او بشر را بدون معلم و رهبر رها سازد. – اجرای شریعت و بر پا کردن دین ، بی رهبر و امام میسر نیست. – وجود امام برای جلوگیری از تجاوز انسان ها به حقوق یکدیگر لازم است . بنابراین ، خداوند اهل زمین رادر هیچ عصری بدون امام وا نمی گذارد (۷) ؛ امامی که وظیفه دارد تحت هر شرایطی ، امر به معروف و نهی از منکر بپردازد ، روش مسالمت آمیز و تقیه را کنار بگذارد و همانند زید علیه حاکم غیر مشروع زمان خویش ( هشام بن عبدالملک اموی ) دست به قیام بزند . زیدیه دارای فرقه های متعددی است . این فرقه های علی رغم تفاوت های اندک ، همگی در شایسته تر بودن زید بر امام محمد باقر ( ع) و لیاقت فرزندان زید برای احراز منصب امامت متفق القولند . ولی این عقاید موجب شهرت زیدیه نشده ، بلکه آنچه زید را مشهور ساخته تصاحب چند باره ی قدرت سیاسی و تشکیل حکومت های متعدد در برخی دوره های تاریخ است . به بیان دیگر ، تشکیل حکومت از سوی ادریس بن عبدالله ( ادریسیه و یا ادریسیان ) در مغرب و شمال آفریقا در ۱۷۰ ش . / ۱۷۵ ق . حسن بن زید ( فرقه ی حسنیه ) در طبرستان – مازندران کنونی – در ۲۲۳ ش . / ۲۳۰ ق . قاسم بن ابراهیم ( قاسمیه ) در یمن در ۲۷۲ ش ./ ۲۸۰ ق . و حسن بن اطروش در ۲۹۶ ش ./ ۳۰۵ ق . در گیلان بر شهرت آنان افزوده است . (۸) ۳- اسماعیلیه اسماعیلیه یا اسماعیلیان شیعیانی هستند که رشته ی امامت را به اسماعیل ، فرزند ارشد امام جعفر صادق ( ع) گره زده اند . به عبارت دیگر ، عده ای از مسلمانان در زمان حیات امام جعفر صادق ( ع) ، فرزندش اسماعیل را به عنوان امام هفتم خویش برگزیدند . این دسته از مسلمانان عقیده داشتند که اسماعیل در زمان حیات پدر ، غایب شد و روزی از پرده ی غیب بیرون خواهد آمد . ولی گروهی دیگر از مسلمانان براین باور بودند که اسماعیل در زمان حیات پدر مرده و پیش از مرگ ، فرزند خویش – محمد – را امام هفتم مؤمنان قرار داده است . پس از مرگ محمد ، در غایب شدن یا مردن او نیزاختلاف افتاد ، اما معتقدان به مرگ محمد ، به ادامه ی امامت از طریق ائمه ی مستور یا پنهان قایل شدند . با ظهور عبیدالله مهدی (۹) و تشکیل حکومت در مغرب ، دوران ائمه ی مستور به پایان رسید .(۱۰) فرقه ی منصوب به عبیدالله مهدی ، که به « مهدیه » معروف است ، مهم ترین فرقه ی اسماعیلیه از لحاظ تشکیل حکومت به شمار می رود . حکومت مقتدر فاطمیان ، که تا ۵۵۰ ش . / ۵۶۷ ق . ادامه یافت ، توسط پیروان همین فرقه از سوی مصر بن اسماعیل در ۳۴۵ ش . / ۳۵۶ ق . تشکیل شد . در اواخر قرن پنجم هجری ، با مرگ المستنصر – خلیفه ی فاطمی – مهدیه به دو بخش تقسیم شد ، عده ای به امامت نزار – پسر المستنصر – ایمان آوردند ( نزاریه ) و عده ای بر امامت مستعلی – برادر المستنصر – باقی ماندند ( مستعلویه ) مستعلویه پس از انقراض حکومت فاطمیان ، به هند و یمن هجرت کردند و نزاری ها پس از کشته شدن نزار به دست مستعلی ، به ایران و یمن رفتند و به رهبری حسن صباح (۱۱) در کوه های طالقان ، حکومتی را پایه ریزی کردند که تا فتح قلعه های الموت توسط مغول ها در ۶۳۵ ش . / ۶۵۴ ق . تداوم یافت . بازماندگان نزاری ها که به نام آقاخانیه ( منسوب به آقاخان محلاتی ) معروفند ، هم اکنون در ایران ، هند و افغانستان ساکن هستند . (۱۲) اخوان الصفا – یعنی همان گروه سری ، فلسفی ، دینی و سیاسی که در ۳۶۲ ش . / ۳۷۳ ق. در بصره پدید آمد – نیز ریشه در مذهب اسماعیلی داشت . این گروه نام اعضا و اعتقادات خویش را برای پرهیز از خطرات احتمالی ،پنهان نگاه می داشت و علاقه ی و افری به تبلیغ برای جوانان داشت ؛ به آن دلیل که برای نهضت و قیام مناسبند . اخوان الصفا ارزش و اهمیت زیادی برای فلسفه قائل بودند ؛ زیرا فلسفه را قادر به پاک سازی شریعت آلوده شده به خرافات می دانستند . آن ها خواهان استقرار دولت اهل الخیر (دولت نیکان ) بودند ، در صورتی که طرفدارانش اکثریت مردم و امت را تشکیل دهند . (۱۳) صرف نظر از عقیده ی مشترک همه ی فرق اسماعیلی در این که اسماعیل و فرزندانش امام بر حق هستند ، تفاوت هایی نیز با هم دارند ؛ تفاوت هایی که موجب پدید آمدن بیش از بیست فرقه شده است . به عنوان مثال ، غیاثیه و خلطیه دو فرقه ی اسماعیلی هستند ولی با هم متفاوتند ؛ زیرا غیاثیه عقیده دارند که احکامی چون وضو ، نماز و روزه و مانند آن دارای معنای باطنی اند . از این رو ، عمل به ظاهر آن ها خطاست . در مقابل ، خلطیه عمل به ظاهر احکام را کافی می دانند . فاطمیان نیز با اخوان الصفا فرق داشتند ؛ به آن دلیل که فاطمیان بر خلاف اخوان الصفا نیازی به فلسفه برای توجیه و تشریح دین نمی دیدند و مشروعیتی برای پادشاه قائل نبودند . (۱۴) ب- نحله های مهم اهل سنت   1- اشاعره این فرقه توسط ابو الحسن علی بن اسماعیل اشعری به وجود آمد . وی در سال ۲۵۸ ش . / ۲۶۶ ق . در بصره به دنیا آمد و در ۳۲۰ ش . / ۳۳۰ ق . در بغداد از دنیا رفت . وی ، که جدش ابو موسی اشعری ، صحابی پیامبرو حکم مشهور جنگ صفین بود ، بر علم کلام و حدیث احاطه ی کامل دا شت و به قدرت بیان آراسته بود . ابو الحسن اشعری شاگرد ابو علی جبائی از علمای بزرگ معتزله (۱۵) به شمار می رفت ، ولی در چهل سالگی به دلیل اختلاف فقهی با استادش ،ا ز وی و از مکتبش ( معتزله ) دست شست و مکتب جدیدی ، که به نام او معروف گشت ، بنا نهاد . (۱۶) اشاعره به جبر عقیده دارند و انسان را در انجام اعمالش موجودی بی اختیار می دانند ؛ زیرا معتقدند افعال بندگان ، مخلوق خداست . و او فاعل حقیقی همه ی افعال انسان است . او همچنین بر این عقیده است که خدا را می توان دید ، لمس کرد و صدایش را شنید . خدا حق دارد مؤمنان را بدون هیچ دلیلی ، به جهنم و کافران را به بهشت وارد سازد و کودکان را در آخرت مجازات نماید . ایمان هم تنها تصدیق و باور به چنین خدایی است و لزومی ندارد که بندگان برای راه یابی به بهشت و نجات ازجهنم اعمال خاص انجام دهند . (۱۷) اشاعره در مسأله ی امامت سخن جدیدی ندارند ، بلکه بر همان نظریه ی اکثریت اهل سنت اند که تعیین امام را به اختیار و اتفاق مردم می دانند . ابن باقلانی ( متوفای ۴۰۳ ق. ) که از مروجان بزرگ اشاعره است ، نیز عقیده داشت که امامت به شیوه ی نص مردود است ؛ زیرا « اگر پیامبر ( ص ) بر امامت امام معین تصریح می کرد ، فرمانبرداری از او … را بر امت واجب می ساخت . » پس امامت « به واسطه بیعت با او و عقد امامت برای او از سوی مسلمانان فاضلی که از اهل حل و عقد و معتمدان در این امر مهمند . » محقق می شود . البته اگر انتخاب کننده یک نفر هم باشد ، برای انتخاب امام و تحقق امامت کافی است . ابن باقلانی می افزاید : امام باید از صفاتی همچون قریشی بودن ، بصیرت ، جد یت در اجرای حدود الهی ، و اعلمیت برخوردار باشد ، ولی در صورتی که به کفر ، ستم ، ترک نماز ، خودداری از اجرای حدود الهی ، جنون دایمی ، و اسارت طولانی مبتلا شود ، می توان وی را خلع کرد . (۱۸) با ضعیف شدن معتزله ، اشاعره مذهب عامه ی اهل سنت و به ویژه پیروان امام شافعی(۱۹) شد واز زمان روی کار آمدن متوکل ، به مذهب رسمی خلفای بنی عباس تبدیل گردید . این فرقه پس از سقوط شیعیان آل بویه و استیلای سلاجقه ی شافعی مذهب ، گسترش زیادی یافت . نفوذ بی نظیر حدیث و حدیث گرایی در بین مسلمانان اهل سنت ناشی از سلطه ی اشاعره بر حوزه ی تفکر فقهی و اجتماعی آنان است . یکی از علل پایداری و گسترش اشاعره در جهان اسلام ، کوششی است که اندیشمندانی چون ابن باقلانی ، جوینی ، غزالی و امام فخر رازی در ترویج آن به عمل آورده اند .(۲۰) ۲- معتزله معتزله ، که یک گروه با گرایش خاص فکری و سیاسی سنی مذهب است ، در قرن نخست هجری شکل گرفت . براساس قول مشهور، پیشوای معتزله و اصل بن عطاء است که در ۷۸ ش . / ۸۰ ق . به دنیا آمد و در ۲۷۱ ش . / ۱۳۱ ق . در گذشت و اصل بن اعطاء از شاگردان حسن بصری بود که به دلیل اختلاف نظربا استاد ، از وی جدا شد و به همین سبب ، به او وپیروانش معتزله و معتزلیان – یعنی : کناره گیر و کناره گیران – گفته می شود . بعدها این مذهب ، طرفداران بسیاری یافت و به عنوان اندیشه ی سیاسی ، مورد قبول بیش تر خلفای اولیه بنی عباس(۲۱) قرار گرفت . معتزله همانند بسیاری از دیگر فرق اسلامی ، نخست یک اندیشه ی فکری و مذهبی بود ، اما سپس شکل سیاسی پیدا کرد . سیاسی شدن معتزله ریشه در اعتقادات و برداشت های خاصی دارد که آنان از عقاید خویش ارائه می دهند . به عنوان مثال ، معتز لی ها به عادل بودن خداوند اعتقاد دارند ، ولی آن را این گونه تفسیر می کنندکه لازمه ی عدالت خداوند آن است که انسان فاعل اعمال خود باشد ؛ چنانچه فاعل اعمالش نباشد ، نمی توان آن را در دنیا و آخرت مؤاخذه کرد . بنابراین ، او باید حاکم بر سرنوشت فردی و اجتماعی خویش باشد ؛ زیرا فقط در این صورت است که وی مسؤول و پاسخ گوی اعمال خود خواهد بود . معتزلیان به شدت عقل گرا هستند و عقل را از هر گونه محدودیت در فهم و تبیین مسائل مبرا می دانند . آنان صرفا ً عقل را ملاک تشخیص حقیقت می شمارند . حتی گاعی عقل را در مقامی بالاتر از وحی قرار می دهند . بدین روی ، معراج پیامبر ( ص ) ، وجود کرام الکاتبین ،کرامات اولیا ، ثمر بخشی دعا و نیایش و مانند آن را نفی می کنند . آنان درستی و نادرستی عقاید اسلامی را نیز به ترازوی عقل می سنجند و به طور عمده ، آنچه را دور و یا خارج از دسترس عقل است ، نمی پذیرند .(۲۲) به عقیده ی آنان ، مجتهد چون بر عقل تکیه دارد ، هرگز رأی و نظرش به خطا نمی رود . معتزله ضرورت وجود امام را برای جامعه ی اسلامی به حکم عقل تائید می کنند و در این مورد معتقدند : – در صورت نیاز به امام ، او با نظر اجماع انتخاب و یا در واقع ، منصوب می شود . – شرط قریشی بودن برای امامت و خلافت لازم است ، در حالی که اعتزالی های متأخر آن را شرط نمی دانند . – مؤمنان باید علیه امامی که به ظلم گراییده و یا ظالمانه قدرت را در دست گرفته است، به پا خیزند .(۲۳) ۳- خارجی گری نام خوارج در اثنای جنگ صفین بر سر زبان ها افتاد ، اما ریشه های اولیه ی شکل گیری آنان به دوران خلافت عثمان می رسد ؛ از زمانی که دسته ای از مسلمانان روش وی را مورد نکوهش قرار دادند . این گروه پس از کشته شدن عثمان نیز هر گونه اقدام و تصمیمی را که منجر به انتقام از قاتلان او گردد ، رد کردند و با خلافت حضرت علی ( ع ) به مخالفت برخاستند . آن ها در جنگ صفین نسبت به اقدام حضرت امیر ( ع ) در تعیین حکم و پذیرش نظر او اعتراض کردند و در نهروان به جنگ حضرت آمدند . به همین دلایل ، به خوارج – یعنی : خارج شدگان از دین – معروف شدند . شکست سخت خوارج در جنگ نهروان آن ها را به کلی از بین نبرد ، بلکه بازماندگان خارجی گرایان ، جنگ نهروان ، اندیشه ی آنان را در اقصا نقاط جهان اسلام پراکنده کردند ، و منشأ تحولات و وقایعی در اسلام گردیدند . به سخن دقیق تر ، خوارج از بدو پیدایش تا اواخر قرن سوم هجری ، که بساط حکومتشان در افریقا توسط فاطمیان برچیده شد ، شورش ها و جنگ هایی علیه امویان ، عباسیان و فاطمیان در نقاطی چون عراق ، جنوب شبه جزیره ی عربستان و شمال آفریقا پدید آوردند . عمده ی این قیام ها ، که به گروه خارجی اباضیه اختصاص دارد ، منجر به تأسیس حکومت اباضی در عمان ، طرابلس ، صنعا و حضر موت یمن شد . این گروه به تدریج ، عمان را مکان مناسبی برای زندگی اجتماعی و سیاسی یافت و با تبعید و هجرت برخی از رهبران و شیوخ آن را از عراق به عمان ، زمینه ی بقای خود را تا زمان حاضر فراهم آورده است . خارجی ها همانند سایر فرق اهل سنت به انتخابی بودن امام و لزوم پیروی خلیفه از قرآن و سنت پیامبر ( ص ) و شیخین اعتقاد دارند .(۲۴) اما اختلافاتی به این شرح ، با این اهل سنت دارند : – لزومی ندارد که رهبر مذهبی و سیاسی یک شخص باشد . – انتخاب خلیفه یا امام از غیر قبیله ی قریش مانعی ندارد .(۲۵) – هیچ چیزی انجام تکلیف امر به معروف و نهی از منکر را ساقط نمی کند ، حتی اگر انجام تکلیف به از دست دادن جان انسان منجر شود . خوارج گروهی با عقاید افراطی است که به فرقه های کوچک تری چون محکمه ، نجدات ، اباضیه و ازارقه تقسیم می شود . دو دسته ی اخیر ، که هر دو در اواسط قرن نخست هجری شکل گرفته اند ، به ترتیب معتدل تری و افراطی ترین گروه خارجی به شمار می روند . اباضیه ( منسوب به عبدالله بن اباض بصری ) اعتقاد دارند همه ی کسانی که خارجی نیستند کافرند ، ولی کشتن آن ها فقط در جنگ مجاز است . در مقابل ، ازارقه ( منسوب به نافع بن ازرق بصری ) عقیده دارند در غیر جنگ هم می توان همه ی مخالفان را به همراه زن و فرزندشان کشت .(۲۶) خلاصه ی مطالب :   مسلمان به دو گروه بزرگ شیعه و سنی تقسیم شده اند . برجسته ترین وجه تمایز این دو آن است که اهل سنت برخلاف تشیع ، قائل به انتخابی بودن امام و خلیفه از سوی مردم هستند. برخی از مهم ترین گروه های وابسته به هر یک عبار تند از : الف – شیعه ۱- امامیه : شیعیانی هستند که عقیده دار ند پیامبر اکرم ( ص ) دوازده امام پس از خود را معین کرده است . امامیه ، «اثنی عشریه » یا «جعفری» نیز خوانده می شوند . به عقیده ی امامیه ، امامت امت پس از پیامبر ( ص ) بر عهده ی حضرت امیر ( ع) و یازده فرزند اوست و در زمان غیبت کبرا ، ولایت امام غایب از طریق علما و فقهای جامع الشرایط اعمال می گردد. شیعه ی امامیه به گروه های کوچک تری تقسیم شده اند که هر یک امامت یازده امام پس از علی ( ع ) و از نسل او را به گونه ای خاص تفسیر کرده اند . ۲- زیدیه : اینان پیروان زید ، فرزند امام علی بن حسین ( ع ) ، هستند . زیدیه یکی از قدیمی ترین شاخه های شیعه است. زید و پیروانش امامت و خلافت را حق منحصر به اولاد فاطمه ( ع ) و علی ( ع ) می دانند، ولی حق امامت و خلافت رابه زید و فرزندان او می دهند ؛ زیرا زید و فرزندانش از مشخصه های امامت مثل امر به معروف و نهی از منکر قاطع و آشکار برخوردارند . بنابراین ، زیدیه امامی را می پسندند که تحت هر شرایطی به امربه معروف و نهی از منکر بپردازد . ۳- اسماعیلیه : شیعیانی که امامت را به اسماعیل ، فرزند ارشد امام جعفر صادق ( ع ) ، و فرزندان او گره زده اند، اسماعیلیه نامیده می شوند . اسماعیلیه گرایش های زیادی پیدا کرده که مهم ترین آن نزاریه و اخوان الصفا هستند . نزاریه منسوب به نزار برادر المستنصر ، یکی از خلفای فاطمی ، هستند . آن ها به وسیله ی حسن صباح حکومت مقتدری در ایران تشکیل دادند . اخوان الصفا نیز یک گروه سری با گرایش به فلسفه بود . آن ها به آن دلیل به فلسفه اهمیت زیاد می دادند که قادر به پاک سازی شریعت آلوده است . ب – اهل سنت اشاعره : اشعریه ازمهم ترین فرقه های اهل سنت که توسط ابو الحسن علی بن اسماعیل اشعری در نیمه ی دوم قرن سوم هجری بنا نهاده شد . اشاعره به جبر عقیده دارند و نیز معتقدند که خدا را می توان دید . این فرقه ی سنی مذهب با ضعیف شدن معتزله ، مذهب عامه ی اهل سنت گردید . نفوذ بی نظیر حدیث و حدیث گرایی در جهان اهل سنت ، ناشی از سلطه ی اشاعره بر حوزه ی تفکر فقهی و اجتماعی آنان است . ۲- معتزله : در قرن نخست هجری به وسیله واصل بن عطاء پدید آمد . معتزلیان به شدت عقل گرا هستند و عقل را در فهم و تبیین مسائل بشری ، گاه برتر از وحی قرار می دهند . به بیان دیگر ، آنان درستی و نادرستی عقاید اسلامی را به ترازوی عقل می سنجند و آنچه را خارج از دسترس عقل است ، نمی پذیرند . معتزله ضرورت وجود امام را برای جامعه ی اسلامی به حکم عقل تأیید می کنند، ولی معتقدندلازم نیست امام قریشی باشد و نیز اگر امام گناه کرد می توان علیه او شورید . ۳- خوارج : ریشه های اولیه ی شکل گیری خوارج به دوران حکومت عثمان باز می گردد ، ولی نام آن ها در اثنای جنگ صفین به دلیل مخالفت با اقدام حضرت امیر ( ع ) در تعیین حکم ، بر سر زبان ها افتاد . آن ها علی رغم این که درآغاز ، اعتقادی به ضرورت وجود حاکم نداشتند ، اما بعدها خودشان حکومت هایی را در اقصا نقاط جهان اسلام تشکیل دادند . بقایای خوارج در کشور عمان باقی مانده اند . پی نوشت :   1- همه ی این ها به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر اکرم ( ص ) اعتقاد دارند وقرآن ، کتاب و کعبه ، قبله گاه مشترکشان است . ۲- معصوم ( ع ): « هریک از فقها که نفس خویش را در برابر گناه و خواری حفظ کند ، حافظ دین خویش باشد ، با هوای نفس خود مخالفت ورزد و مطیع امر مولای خود باشد ، بر عوام لازم است که از او تقلید کنند . ر. ک.: وسائل الشیعه ، عاملی ، ج ۱۸، ص ۹۴ . ۳- دائره المعارف تشیع ، ج ۴ ، ص ۲۸۷. ۴ – صفویه سلسله ای است که از سوی شاه اسماعیل صفوی در ۱۱۸۱ ش . تأسیس شد و ۲۲۰ سال درایران حکومت کرد . ۵-شیخ احمد احسائی در ۱۱۲۰ ش . در بحرین به دنیا آمد ، در عراق درس خواند و در ایران اقامت گزید . یکی از دلایل و نشانه های انحراف او این بود که به رستاخیز کالبد مادی آدمی و رفتن پیامبر ( ص ) به معراج با همین کالبد مادی عقیده نداشت . ر.ک.: دائره المعارف تشیع ، ج ۴ ص ۲۷۴ ؛ دائره المعارف بزرگ اسلامی ، جمعی از نویسندگان ، ج ۶ ، ص ۶۶۲ . ۶- نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت ، حامد الگار ، ترجمه ابوالقاسم سری ، ص ۴۸ – ۵۲ . ۷- البته برخی از فرق زیدیه به این مطلب اعتقاد ندارد که در همه ی زمان ها حضور امام ، لازم است . ۸- بحث زیدیه با استفاده از کتاب دولت و حکومت در اسلام ، لمبتون ، ص ۷۵ الی ۷۸ ؛ فرهنگ فرق اسلامی ، محمد جواد مشکور ، ص ۲۱۴ ، تدوین شده است . ۹- نام اصلی وی عبیدالله سعید بود که به عبیدالله مهدی معروف شد . ۱۰- دولت و حکومت در اسلام ، لمبتون ، ص ۴۶۵ . ۱۱- حسن صباح با این که نزاری مذهب است ، اما تغییرات زیادی در این مذهب پدید آورد . از این رو ، عقاید او و پیروانش را به عنوان دعوت جدید می شناسند . ۱۲- دائره المعارف تشیع ، ج ۴ ، ص ۲۸۰ . ۱۳- همان ، ج ۲ ، ص ۲۹ . ۱۴ – دولت و حکومت در اسلام ، لمبتون ، ص ۴۶۱ – ۴۶۳. ۱۵ – معتزله فرقه ی دیگر اهل سنت است که توضیح آن در صفحات بعد می آید. ۱۶- تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام ، عسگر حقوقی ، ص ۱۷۱ ؛ تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام ، عبدالرحمن بدوی ، ترجمه ی حسین صابری ، ج ۱ ، ص ۶۴۰ و ۶۷۴ – ۶۸۲. ۱۷- تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام ، حقوقی ، ص ۱۷۱. ۱۸-تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام ،حقوقی ، ص ۶۴۰ و ۶۷۴ – ۶۸۲ . ۱۹- امام شافعی ، مذهب فقهی جدیدی در اهل سنت پدید آورد که در کنار سه مذهب فقهی دیگر اهل سنت ( = حنفی ، حنبلی و مالکی ) قرار دارد . ۲۰ – تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام ، حقوقی ، ص ۱۷۳ – ۱۷۵ . ۲۱- با روی کار آمدن متوکل در ۲۲۶ ش . وی اشاعره راجایگزین معتزله کرد . ۲۲- توضیح الملل ( = ترجمه کتاب ملل و نحل ) ، شهرستانی ، ج ۱ ، ص ۶۴ – ۶۶ . ۲۳-در بحث معتزله ازمنابع ذیل ، استفاده شده است : الف – دولت و حکومت در اسلام ، لمبتون ، ص ۸۵ – ۹۵ و ۳۵۷ – ۳۹۰. ب- تاریخ فلسفه در اسلام ، محمد شریف ، ج ۱ ، ص ۲۸۳ – ۲۸۹. ۲۴- در نقطه ی مقابل خوارج ، « مرجئه » – گروه دیگری ازاهل سنت – قرار دارند – مرجئه برخلاف خوارج ، اطاعت از امام گناهکار را برای حفظ وحدت جامعه واجب می دانند . ۲۵- « قدریه » گروه دیگر سنی مذهب هم اعتقاد داشت که لزومی ندارد ، خلیفه قریشی ( = قرشی ) باشد . ۲۶- در مبحث خوارج ، از منابع ذیل استفاده شده است : الف- دولت و حکومت در اسلام ، لمبتون ، ص ۶۵ – ۷۴ . ب – خوارج در تاریخ ، یعقوب جعفری ، ص ۱۴۲ – ۱۶۷.  
منبع: کتاب اندیشه های سیاسی مسلمانان آموزش عقیدتی سیاسی