در مکتب امام ابوجعفر باقر العلوم که درود فرشتگان بر او باد، شاگردانى نمونه و ممتاز پرورش یافتند که اینک به معرفى برخى از آنان اشاره مىشود:
ابان بن تغلب :
محضر سه امام را درک کرده بود – امام زین العابدین و امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام – ابان از شخصیتهاى علمى عصر خود بود و در تفسیر، حدیث، فقه، قرائت و لغت تسلط بسیارى داشت. والایى دانش ابان چنان بود که امام باقر علیه السلام به او فرمود در مسجد مدینه بنشین و براى مردم فتوا بده زیرا دوست دارم مردم چون تویى را در میان شیعیان ما ببینند.
ابان هر وقت به مدینه مى آمد حلقههاى درس مىشکست و در مسجد جایگاه خطابه پیامبر را براى تدریس او خالى مىکردند.
چون خبر درگذشت ابان را به امام صادق علیه السلام عرض کردند فرمود: به خدا سوگند مرگ ابان قلبم را به درد آورد. (۱)
زُرارِِه :
دانشمندان شیعه میان پروردگان امام باقر و امام صادق علیهماالسلام شش تن را برتر مىشمرند و زُراره یکى از آنهاست. امام صادق علیه السلام خود مىفرمود:
اگر «برید بن معویه» و «ابو بصیر» و «محمد بن مسلم» و «زراره» نمىبودند آثار پیامبرى (معارف شیعه) از میان مىرفت، آنان بر حلال و حرام خدا امین هستند. و باز مىفرمود: «برید» و «زراره» و «محمد بن مسلم» و «احول» در زندگى و مرگ نزد من محبوبترین مردمانند.
زراره در دوستى امام چنان استوار بود که امام صادق علیه السلام ناگزیر شد براى حفظ جان او به عیبجویى و بدگویى او تظاهر کند و در پنهان به او پیام داد اگر از تو بدگویى مىکنم براى ایمن داشتن توست زیرا دشمنان، ما را به هر کس علاقمند ببینند به آزار او مىکوشند… و تو به دوستى ما شهرت دارى و من ناچارم چنین تظاهر کنم. زراره از قرائت و فقه و کلام و شعر و ادب عرب بهرهاى گسترده داشت و نشانههاى فضیلت و دیندارى در او آشکار بود. (۲)
کُمِیت اسدى:
شاعرى سرمد بود و زبان گویایش در قالب نغز شعر در دفاع از اهلبیت سخنان پر مغز مىسرود، شعرش چنان کوبنده و رسواگر بود که پیوسته از طرف خلفاى اموى تهدید به مرگ مىشد.
بازگو کردن حقایق و به ویژه دفاع از اهلبیت پیامبر در آن زمان چنان خطرناک بود که جز مردان مرد جرأت اقدام بدان نداشتند، و کمیت از قویترین چهرههایى است که در دوران حکومت اموى از مرگ نهراسید و تا آنجا که یارایش بود حق گفت و سیماى امویان را بر مردم آشکار ساخت.
کمیت در برخى از اشعار خویش امامان راستین را در برابر بنىامیه چنین معرفى مىکند:
« آن راهبران دادگر همچون بنىامیه نیستند که انسانها و حیوانها را یکى بدانند، آنان همچون عبدالملک و ولید و سلیمان و هشام اموى نیستند که چون بر منبر نشینند سخنانى بگویند که خود هرگز عمل نمىکنند، امویان سخنان پیامبر را مىگویند اما خود کارهاى زمان جاهلیت را انجام مىدهند.» (۳)
کمیت شیفته امام باقر علیه السلام بود و در راه این مهر، خویشتن را فراموش مىکرد، روزى در برابر امام و در مدح او اشعار شیوایى را که سروده بود مىخواند، امام به کعبه رو کرد و سه بار فرمود: خدایا کمیت را رحمت کن آنگاه به کمیت فرمود صد هزار درهم از خاندانم براى تو جمع آورى کردهام .
کمیت گفت: به خدا سوگند هرگز سیم و زر نمىخواهم، فقط یکى از پیراهنهاى خود را به من عطا فرمایید. و امام پیراهن خود را به او داد. (۴)
روزى دیگر در خدمت امام باقر علیه السلام نشسته بود، امام به دلتنگى از زمانه این شعر بر خواند:
ذهب الذین یعاش فى اکنافهم لم یبق الا شاتم او حاسد ؛ « رادمردانى که مردم در پناهشان زندگى مىکردند رفتند و جز حسودان یا بدگویان کسى باقى نمانده است.»
کمیت فورا پاسخ داد:
و بقى على ظهر البسیطه واحد فهو المراد و انت ذاک الواحد؛ «اما بر روى زمین یک تن از آن بزرگمردان باقى است که هم او مراد جهانیان است و تو آن یک تن هستى.» (۵)
محمد بن مسلم:
وى فقیه اهلبیت و از یاران راستین امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بود، چنانکه در بالا گفتیم امام صادق علیه السلام او را یکى از آن چهار تن به شمار آورده که آثار پیامبرى به وجودشان پا بر جا و باقى است.
محمد کوفى بود و براى بهره گرفتن از دانش بیکران امام باقر علیه السلام به مدینه آمد و چهار سال در مدینه ماند.
«عبدالله بن ابى یعفور» مىگوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم گاه از من سؤالاتى مىشود که پاسخ آن را نمىدانم و به شما نیز دسترسى ندارم، چه کنم؟
امام «محمد بن مسلم» را به من معرفى کرد و فرمود: چرا از او نمىپرسى؟ (۶)
در کوفه زنى شب هنگام به خانه محمد بن مسلم آمد و گفت: همسر پسرم مرده است و فرزندى زنده در شکم دارد، تکلیف ما چیست؟
«محمد بن مسلم» گفت: بنابر آنچه امام باقرالعلوم علیه السلام فرموده است باید شکم او را بشکافند و بچه را بیرون آورند، سپس مرده را دفن کنند.
آنگاه از زن پرسید مرا از کجا یافتى؟
زن گفت: این مساله را به نزد «ابوحنیفه» بردم و او گفت در این باره چیزى نمىدانم ولى به نزد محمد بن مسلم برو و اگر فتوایى داد مرا آگاه ساز .
دیگر روز محمد بن مسلم در مسجد کوفه «ابوحنیفه» را دید که در جمع اصحاب خویش همان مساله را طرح کرده مىخواهد پاسخ را به نام خود به آنان بگوید!
«محمد» به طعنه سرفهاى کرد و ابوحنیفه دریافت و گفت: «خدایت بیامرزد بگذار زندگى کنیم.» (۷)
پى نوشتها:
۱- جامع الروات، ج ۱، ص ۹ .
۲- جامع الروات، ج ۱، ص ۱۱۷ و ۳۲۴- ۳۲۵ .
۳- الشیعه و الحاکمون، ص ۱۲۸٫
۴- سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۹۶ .
۵- منتهى الآمال، چاپ ۱۳۷۲ قمرى، ج ۲، ص ۷ .
۶- تحفه الاحباب، محدث قمى، ص ۳۵۱/ جامع الرواه، ج ۲، ص ۱۶۴٫
۷- رجال کشى، ص ۱۶۲، چاپ دانشگاه مشهد .
منبع: کتاب پیشواى پنجم ، علی نظرى منفرد