سید محمد باقر صدر دومین فرزند خانواده بود. پدرش سید حیدر در جوانی فوت کرد و پدر بزرگش آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نیمه اول قرن چهارده بود. دیگر اجدادش که شاخه هایی سرسبز و پربار از شجره پربرکت «خاندان صدر» بوده اند در سرزمین ایران، لبنان و عراق از پاسداران فرهنگ و اندیشه و دانش و دین بشمار می رفته اند.
خواهرش «آمنه بنت الهدی صدر» نیز یکی از زنان دانشمند، شاعر، نویسنده و معلم فقه و اخلاق بود که در مسیر جهاد و مبارزه، با بردارش سید محمد باقر همگام شد و سرانجام سرنوشت هر دو به شهادت و سعادت ابدی ختم گشت.
به مناسبت ۱۹ فروردین، سالروز شهادت آیت الله سید محمد باقر صدر و خواهرش بنت الهدی صدر، یادداشتی را که توسط دکتر سید صادق خرازی درباره شهید صدر نوشته شده در ادامه می خوانید.
*****
شهید آیت الله سید محمد باقر صدر از جمله شهیدان نامدار و نادر و ازعلمداران پر فضیلت مکتب اهل بیت و همچنین از اعاظم عالمان برجسته تاریخ روحانیت شیعه است.
حضرتش دارای شخصیت چند بعدی است و ضرورت شناخت ویژگی هایی فکری و درک وفهم از ابعاد وجودی آن الگوی وارسته ایجاب می کند تا فکر بلند و عظمت روح آن فقیه ، فیلسوف مفسر و علامه معظم که تا کنون برای عام وعامه نا شناخته مانده است، شناسانده شود.
در جهان علم و دانش مرسوم است تا برای شناخت ابعاد فکری یک عالم بزرگ علاوه بر تبار شناسی ، اساتید ، شاگردان ، مجموعه محصولات علمی وفکری و رسائل و مقالات و کتب منتشره مورد توجه و و تفحص و دقت واقع شود و آنگاه که به کارنامه شهید آیت الله العظمی سید محمد باقرصدر و تبار نامدار و خاندان برجسته و فرهیخته و متنفذ در لبنان و عراق سوریه و ایران با پیشینه ایی چند قرن در کسوت فقاهت تشیع این خاندان، علاوه بر این که همه اهل فتوا بوده اند نیز از پیش کسوتان مبارزه علیه استبداد و استعمار در تمامی سر حدات بوده اند و آل صدر و شخصیت های برجسته این خاندان گام ها ی جهادی علیه استعمار و نفوذ انگلستان در لبنان و عراق و حتی ایران برداشته اند و آنچه اینک از افتخارات مقاومت شیعی بیان می شود، مرهون تلاش سترگ و نگاه ژرف اعاظم خاندان صدراست.
اجداد و دودمان شهید صدر در طول بیش از دو سده در کشورهای لبنان، سوریه و عراق مشعل هدایت انسان ها و مرکز زعامت دینی بودند. آنان در طول این مدت به القابی چون: «آل ابی سبحه، آل حسین القطعی، آل عبدالله، آل ابی الحسن، آل شرف الدین» و در نهایت، «آل صدر» شهرت داشتند. نسبت آل صدر که آخرین سلسله این خاندان است به «سید صدر الدین صدر» (م۱۲۶۴ق) بر می گردد.
سید صدر الدین در سال ۱۱۹۳ قمری در روستای معرکه در ناحیه جبل عامل چشم به جهان گشود و در سن ۴ سالگی همراه پدرش سید صالح به نجف عزیمت کرد و سپس به کاظمین و از آن جا به اصفهان رفت و پس از آن دوباره به نجف بازگشت و در همان جا در سال ۱۲۶۴ قمری وفات یافت و در زاویه غربی صحن امام علی(علیه السلام) نزدیک باب سلطانی به خاک سپرده شد. وی در زمره یکی از بزرگ ترین دانشمندان و عالمان برجسته شیعه بود. از آغاز کودکی در فراگیری علوم اسلامی شوق وافر داشت و گفته می شود تعلیقه خود بر کتاب قَطْر الندی را در سن هفت سالگی نگاشت و از خود او نقل شده که در سال ۱۲۰۵ ق، یعنی در سن ۱۲ سالگی، در مجلس درس استاد کل، علامه وحید بهبهانی، حضور می یافت و قبل از رسیدن به سن بلوغ به پایه اجتهاد دست یافته و از دست مبارک علامه سید علی طباطبایی صاحب ریاض (م ۱۲۳۱ ق) گواهی اجتهاد دریافت نموده است. (حسینی حائری، ۱۳۷۵، ص ۱۶و۱۷)
از شخصیت های دیگر این خاندان، مرحوم سید اسماعیل صدر (۱۳۳۸ ق) است که او نیز مانند پدرش سید صدر الدین، مرجعیت دینی را بر عهده داشت. وی پس از آن که پدرش در سال ۱۲۶۴ ق چشم از جهان فرو بست، تحت حمایت برادرش محمدعلی صدر معروف به آقا مجتهد قرار گرفت تا این که به مراتب رشد و کمال رسید. او که در اصفهان اقامت داشت در سال ۱۲۸۰ هجری، یعنی در سن ۲۲ سالگی، به نجف اشرف هجرت کرد تا در آن جا در محضر استاد اعظم شیخ مرتضی انصاری (م ۱۲۸۰ ق) فقه و اصول را فراگیرد، اما هنگامی که به کربلا رسید شیخ انصاری درگذشته بود. وی از کربلا به نجف رفته و در محضر اساتید دیگر نجف شاگردی نمود تا این که خود در ردیف یکی از بزرگان طراز اول شیعه و جزء دانشمندانی قرار گرفت که علاوه بر تبحر در دروس فقه و اصول و دست یابی به مقام مرجعیت، از دانش های عقلی زمان خود هم چون کلام، فلسفه، ریاضیات، هندسه، هیئت و نجوم قدیم نیز بی بهره نبود. (نعمانی، ۱۴۲۴ ق، ج ۱، ص ۳۲).
در دوران معاصر نیز صدری ها ، هم دوش علامه شهیر آیت الله العظمی سید شرف الدین در لبنان و برخی دگردر عراق با بزرگانی چون حضرات آیات خوئی، حکیم و شاهرودی و کثیری دیگر مونس و پشتوانه مرحوم آیت الله شیخ عبد الکریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم گام بر می داشتند شکوه اصالت و تبار این بزرگمرد تاریخ تشیع همزاد با علم و زهد ، ورع و تقوی و جهاد و اجتهاد و ایثار و شهادت است شهید سید محمد باقر صدر بعد از درگذشت پدر دانشمندش، زیر نظر مادر پاکدامن و برادر عالم خویش سید اسماعیل صدر پرورش یافت. از آغاز کودکی نشانه های نبوغ و تیزهوشی و اخلاق پسندیده او موجب می شد که همه به وی توجه کنند و دائماً رفتار او را زیر نظر داشته باشند. هم چنان که آموزگاران نیز او را مورد احترام و تقدیر قرار می دادند. و همه می دانستند که او دارای هوشی فوق العاده است.
او و بنت الهدی خواهر شهیده اش به بیداری و آگاهی مردم می انیشیدند و یکی از عواملی که زمینه ساز شناسایی بیش تر او نزد مردم شد و آوازه او را از چهار دیوار مدرسه فراتر برد، ایراد سخنرانی ها ادیبانه و حماسی و خواندن اشعاری پر مایه بود که وی در مراسم عزاداری سرور شهیدان امام حسین(علیه السلام) با بیان آهنگین و گفتار روان بدون کم ترین درنگ، کلمات را ادا می کرد، همه را غرق در شگفتی می ساخت.
شهید صدر در مدت حیات علمی خود شاگردان ارزنده ای تربیت نمود که برخی از ایشان از فقهای معاصرند . در واقع استاد شهید دو نسل از دانشمندان برجسته را پرورش داد. نسل اول شماری از دانش پژوهان تیزهوش بودند که از ابتدا در حلقه درسی وی حضور یافتند. نسل دوم را نیز گزیده ای از دانش پژوهان هوشمند و اهل نظر تشکیل می دادند که در اواخر دوره اول خارج اصول به حلقه درس استاد پیوستند و تا آخر دوره دوم خارج اصول ادامه دادند. اما مهم تر از همه باید به نخبگانی از دانش پژوهان دو دوره درسی استاد اشاره کرد که پیوند عاطفی ایشان با شهید گرانقدر به حدّی غیرقابل وصف رسیده بود. در میان این دسته از شاگردان او می توان به کسانی چون: شهید سید محمدباقر حکیم، سید نورالدین اشکوری، سید محمود هاشمی، محمدرضا نعمانی، سید کاظم حسینی حائری، سید عبدالغنی اردبیلی، عبدالعزیز حکیم، عزالدین قبانچی، سید حسین صدر، سید محمد صدر، سید صدر الدین قبانچی، غلامرضا عرفانیان، محمدباقر ایروانی محمد علی تسخیری و بسیاری دیگر اشاره کرد.
شایسته است تا با انسانی آشنا شویم که او دردانه و نابغه اعصار و مغز متفکر شیعه در مصاف و مبارزه با مکاتب مادی و انحرافی قرن نوزدهم و بیستم نیز به حساب می آمد آن کسانی که با مکتب فکری آن شهید سعید فقید آشنایی و آگاهی دارند می دانند که سید محمد باقر صدر شخصیتی ذوالجنبتین بود هم فیلسوف و مفسر قرآن بود و هم فقیه کلامی و از صاحب نظران فقه تشیع محسوب می شد مراتب علمی آن بزرگوار بقدری قوی و مستحکم بود که همه مراجع تقلید شیعه در زبان و کلامشان و ارائه ارای فقهی خود به لیل از شخصیت علمی و فکری ایشان می پرداختند.
به هنگامی که اردوگاه مارکسیسم با ارائه اندیشه های فریبنده دامی در جهت اغفال جوانان که مشتاقانه در پی دانستن بودند و جوانان شباب آن روز گار دوران سختی را در مبارزه با امپریالیسم مارکسییسم و مکاتب الحادی تحمل می کردند و به دلیل عدم آگاهی با ایسم های وارداتی از اردوگاه شرق کمونیسم در معرض انحراف و التقاط بودند که یکباره با دو اثر جاویدان فلسفتنا و اقتصادنا شهید صدر در برابر انحراف فریبای کمونیسم واکسینه شدند دو انسان بزرگ و اندیشه ورز و پر انگیزه شهید مطهری و شهید صدر با شناخت دقیق از مکاتب انحرافی اگزیستانسیلیسم ماتریالیسم کاپتالیسم و نیهلیسم به کاری بس بزرک دست یازیدند اسلام عزیز در هر دوره ایی از ادوار خود با قلم و جهاد فکری و درد آشنایی علمداران راستین مکتب توحید توانست مقاومت کند.
شهید صدر پیشتاز جریان نو سازی فکری حوزه های علمیه گشت و این رو آفاق وانفس و اندیشه های ایشان عالم گیر شد و در عنفوان جوانی به عنوان مرجعی جامع الشرائط در عرصه اجتماع شیعی ظهور یافت. هم چنین، نوآوری ها و ابتکارات این شهید در دانش فقه کم تر از نوآوری های وی در علم اصول نیست. از مجموعه بحث های فقهی ایشان، چهار جلد کتاب با نام «بحوث فی شرح العروه الوثقی» به زیور طبع آراسته شده است. در این کتاب ها پژوهش های ارزنده ای به چشم می خورد . آن چه شهید صدر در نظر داشت این بود که در دانش فقه از چند جهت دگرگونی پدید آورد که نسبت به برخی از این آرمان ها در حدی که تدریس نمود یا کتابی نوشت، توفیق یافت.
سعی او بر این بود که در استنباط احکام، ویژگی های فردی و نگرش های محدود را به ویژگی های اجتماعی و نگرش های جهانی تبدیل کند. برای مثال، او می خواست اخبار مربوط به تقیه و جهاد را با دیدگاه های اجتماعی و همگانی مورد استنباط قرار دهد . در واقع او تلاش می نمود دامنه مباحث فقهی به صورتی سازگار و هماهنگ با نیازهای روز و با روشی کارآمد، استوار گردد تا نشان دهد که فقه می تواند همه ابعاد زندگی را زیر پوشش خود بگیرد و همگام با تمام شرایط فردی و اجتماعی پیش رود. شهید صدر با نگارش رساله عملیه خود به نام «الفتاوی الواضحه» که به صورتی نوین و متفاوت از رساله های مراجع دیگر، تدوین یافته تا اندازه ای به این هدف نزدیک شد.
وی هم چنین با نگارش کتاب های «فلسفتنا» و «اقتصادنا»، مکاتب فلسفی مادّی و اقتصادی مارکسیزم و کاپیتالیسم را نقد نموده و در این راستا از روشی نو و دلایلی استوار بهره جسته است; چنان که در زمینه های منطق، تاریخ، تفسیر و مانند این ها گام های مؤثری برداشته و تألیفات ارزشمندی ارایه کرده است که در این جا فرصت معرفی آن ها نیست.
از کارهای شگفت انگیز آیت الله صدر برای بیداری مردم عراق و آماده کردن آنها برای قیام و برگزاری تفسیر موضوعی قرآن بود. آن هم بعد از تعطیل کردن درس خارج فقه!
در حوزه علمیه نجف کمتر دیده شده بود که یک مرجع تقلید تفسیر قرآن بگوید آن هم به جای درس خارج فقه، که این بیشتر مایه تعجب دیگران می شد. به طوری که برخی از شاگردان او، در این باره از وی سوال کردند او جواب داد:
«برای من تدریس و تألیف و تحقیق، صورت حرفه و هدف در زندگی ندارد، بلکه ادای وظیفه شرعی به هر نحو ممکن برای من از همه چیز مهم تر است. امروز در این برهه از تاریخ اسلام و مسلمین، که انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی پیروز شده و امت اسلام را در سرتاسر دنیا بیدار کرده است، من وظیفه خود می دانم که با تفسیر قرآن، افکار مردم مسلمان عراق را آگاه و آرمان های انقلابی اسلام را مطرح نمایم و با بیان مفاهیم شورآفرین، حماسی و اجتماعی قرآن کریم، دل ها را برای پیوستن به انقلاب اسلامی ایران آماده کنم…… از طرفی، درس خارج فقه و اصول، بیش از حد لازم در حوزه گفته می شود، اما جای تفسیر قرآن سخت خالی است!».
مراجعات شهید صدر بقدری فراوان شد که او در آن هنگام محل مراجعه آحاد امت اسلام شد شهید صدر بی اعتناء به قدرت فاسد حاکم بر عراق به بیداری و تربیت عالمان می پرداخت شهید صدر چنان شخصیتی و از کریزمای سیاسی و با پشتوانه عظیم علمی بدست آورد بود که حضورش بیم و بحران برای رژیم خود کأمه صدام حسین تکریتی ایجاد کرد.
درس تفسیر قرآن جنب و جوشی در میان توده مردم به وجود آورده بود. حکومت صدام از این پدیده خجسته اسلامی، به وحشت افتاد و برای جلوگیری از هر گونه تحرک، در یک حمله همه جانبه همه نمایندگان آیت الله صدر را در تمام شهرهای کشور دستگیر و زندانی کرد. شهید صدر روز ۱۶ رجب ۱۳۹۹ را روز اعتراض و اظهار انزجار از اعمال ظالمانه رژیم اعلام کرد. مردم به اطاعت رهبر و مرجع تقلید خود برخاستند، دست از کارهای خود کشیدند،همان شب آیت الله صدر دستگیر و روانه بغداد شد. در سازمان امنیت بغداد، از او خواستند که دست از پشتیبانی انقلاب اسلامی بردارد و مردم عراق را تحریک نکند. اما شجاعانه جواب داد.
«من یک مسلمانم و در برابر سرنوشت همه مسلمانان جهان(و نه تنها عراق و ایران)مسئولم باید به وظیفه شرعی خود عمل کنم و وظیفه شرعی منحصر به ایران و عراق نیست. حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری آن هم، یک وظیفه شرعی است!»
آیت الله شهید صدر مظهر اخلاق و ساده زیستی و دستگیری از فقیران و یتمیان بود او عرفان عملی را با عرفان نظری پیوند داده بود و چونان با مناعت طبع و علو شخصیت توانسته از خوبشتن خویش رهبری باالگوی تمام عیار تبدیل شود ترس صدام حسین از این بود که او امام خمینی عراق خواهد شد و بی توجه به قواعد حاکمیت استبدادی و استکباری گام های روشنگرانه اش به عنوان الگوی استقلال عراق آزاد و آباد عرضه شده بود.