انواع آیات از حیث تفسیرپذیریبی شک نه تنها آیات قرآن از حیث تفسیرپذیری مانند هم نیستند بلکه در یک آیه نیز با سطوح معنایی متعددی روبه رو هستیم. توجه به نوع مواجهه مفسران با این چندگانگی تفسیری و تکثر معنایی، ما را در درک بهتر مبانی آنان یاری می کند.برخی از مفسران و صاحب نظران مستقلّاً به ارائه تقسیم بندی هایی در این خصوص همت گمارده اند و برخی از آنان در ضمن نقد و تحلیل قوی مشهوری که در ضمن آن ابن عبّاس به تقسیم بندی آیات از حیث تفسیرپذیری می پردازد، به ارائه دیدگاه های خود پرداخته اند. ابن عبّاس بنابر آنچه طبری و طبرسی و … از او نقل کرده اند، آیات را از حیث وجوه تفسیرپذیری (۱) به چهار دسته تقسیم می کند: (۲)
۱٫ آنچه هیچ کس در ندانستن آن معذور نیست.۲٫ آنچه عرب با بهره گیری از زبان خویش می فهمد.۳٫ آنچه تنها دانشمندان می دانند.۴٫ آنچه کسی جز خداوند از آن آگاه نیست.بدرالدین زرکشی در شرح تقسیم ابن عبّاس می گوید:آنچه هیچ کس از ندانستن آن معذور نیست عبارت است از بخشی از آیات که در برگیرنده احکام شرعی و توحید الهی است و به محض مراجعه به آن ها، معنایش به ذهن می رسد. هر لفظی که مفید یک معنای صریح و روشن باشد، معلوم می شود که مقصود خداوند همان است. آنچه عرب با مراجعه به زبان خویش خواهد دانست، بخشی است که با واژه شناسی و فهم معانی و مصادیق واژه ها فهمیده خواهد شد. در بخشی از آیات که فهم آن به اجتهاد علما واگذار شده و غالباً از آن به تأویل یعنی برگرداندن لفظ به فرجام کار تعبیر می شود، مفسر نقش ناقل را برعهده دارد و تأویل کننده نقش مجتهدی را دارد که احکام را استنباط و مجمل را بیان و تخصیص عام را روشن می کند و آنچه جز خدای تعالی کسی از آن مطلع نیست، به منزله امور غیبی اند. (۳ و ۴)شیخ طوسی از زمره مفسرانی است که خود به ارائه تقسیم در این خصوص پرداخته است. او در مقدمه تفسیر التبیان، آیات را از حیث افاده معنایی (۵) به چهار دسته تقسیم می کند: (۶)۱٫ آنچه عملش مختص خدای تعالی است و کسی را نرسد که در آن باره سخن گوید.۲٫ آنچه ظاهرش مطابق معنایش است و هر کس که لغت عرب را بشناسد، معنایش را می داند.۳٫ آنچه مجمل است و ظاهرش تفصیلاً خبر از مراد آن نمی دهد و تکلّف قول در این قسم، نارواست و اخبار متکفل بیان آن هستند.۴٫ آنچه که لفظش مشترک در دو یا چند معناست و محتمل است که هر کدام از آن معانی، مراد باشد. در این مورد سزاوار نیست گفته شود که مراد خداوند چیست جز با قول پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) یا امام معصوم (علیه السلام)؛ بلکه سزاوار است که گفته شود، بنابر ظاهر، چند احتمال می رود و خدا به آنچه اراده کرده است، داناتر است.برخی دیگر از مفسران و صاحب نظران نظیر طبری، (۷) طبرسی، (۸) زرقانی (۹) و … نیز تقسیم بندی هایی در این خصوص ارائه داده اند که از ذکر آن صرف نظر می کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
۱٫ آنچه در اقوال نقل شده چنین است: « انّه قسّم وجوه التفسیر علی أربعه أقسام » لیکن با ملاحظه اقسام و امثله ای که ذیل هر قسم بیان شده پی می بریم که آنچه مطرح شده نه وجوه تفسیر بلکه انواع آیات از حیث وجوه تفسیرپذیری است.۲٫ فضل بن حسن الطبرسی، مجمع البیان لعلوم القرآن، ج۱، ص ۱۴-۱۵ و نیز با اندکی تفاوت در: محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، ص ۲۶٫۳٫ ر.ک: بدرالدین الزرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص ۱۶۴-۱۶۸٫۴٫ مرحوم آیه الله معرفت تمام آنچه از زرکشی در البرهان آورده را عیناً در: تفسیر و مفسّران، ج۱، ص ۵۹-۶۲ نقل کرده و نه تنها متعرض هیچ فقره ای از آن نشده بلکه ضمن افزودن به شواهد و امثله، به طور ضمنی بر مطالب و مضامین آن مهر تأیید می زند.۵٫ عین عبارت شیخ الطائفه چنین است: « إنّ معانی القرآن علی أربه أقسام » لیکن با ملاحظه اقسام و امثله ای که ذیل هر قسم بیان شده پی می بریم که مراد شیخ نه اقسام معانی بلکه انواع آیات از حیث فهم معنایی بوده است.۶٫ محمد بن الحسن الطوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۵-۶٫۷٫ محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، ص ۲۵- ۲۶٫۸٫ فضل بن حسن الطبرسی، مجمع البیان لعلوم القرآن، ج۱، ص ۱۴-۱۵٫۹٫ محمد عبدالعظیم الزرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص ۴۳٫منبع مقاله :آزاد، علیرضا؛ (۱۳۹۱)، تفسیر قرآن و هرمنوتیک کلاسیک، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول