اشاره:
گرامى ترین مردم نزد خدا پرهیزکارترین آنهاست،منافاتى ندارد.توضیح این که برترى دادن خداوند به این خاندان کاشف از فضیلت آنان و شایستگى ایشان براى چنین برتر شمردن است و هم این که آنان در بالاترین درجات تقوایند.و بحق اعمالشان با این نتیجه گیرى هماهنگى دارد،و شها د تهاى پیامبر در مورد آنان این شایستگى را آشکار مى کند. در تاریخ نبوت وجود بندگان عالیقدر در میان خاندان پیامبر مطلب تازهاى نبوده است.قرآن ما را آگاه مى سازد که نبوتهاى پیشین در همین راستا حرکت کرده اند،آن جا که خداوند،خاندان ابراهیم و خاندان عمران را برگزید و آنان را بر جهانیان برترى بخشید،و آنگاه که خداوند،هارون را در رسالت برادرش موسى شریک ساخت و خداوند دعاى زکریا را مستجاب کرد و به او،جانشینى مرحمت فرمود تا وارث او و وارث خاندان یعقوب باشد.
على بن ابى طالب و همسرش فاطمه زهرا و فرزندانش حسن و حسین (علیه السلام) اعضاى این خاندان گرامى هستند.
آنچه در این مورد،شایسته اعتماد است،همان احادیثى است که از پیامبر خدا روایت شده است و در آنها ذکر«آل محمد»یا«اهل بیت او»و یا«عترت او»آمده است.در این جا مقصود از همه این عبارات یک چیز است.روایت هاى صریحى را که از پیامبر (ص) در این باره نقل شده است مى توان به دو دسته تقسیم کرد:
(۱) احادیثى که در بردارنده اوصاف این خانواده گرامى است،و ما به وسیله آن اوصاف مى توانیم از کلمه«آل محمد»خروج افرادى را که داراى آن اوصاف نیستند،و هم ورود کسانى را که متصف به آن اوصافند،در آن مفهوم بشناسیم.
(۲) احادیثى که متضمن گواهیى است که بروشنى دلالت دارند بر این که اشخاص معینى در زمره«آل محمد»یا«اهل بیت محمد»و یا«عترت او»یند.
احادیث بیانگر اوصاف[اهل البیت]
از جمله روایت هاى صریح نبوى که بیانگر اوصاف است،احادیث ذیل است:
از جابر بن عبد الله نقل شده است که رسول خدا فرمود:«اى مردم!من در میان شما،چیزهایى را بر جاى گذاشتم،اگر آنها را بپذیرید،هرگز گمراه نخواهید شد:کتاب خدا،و عترتم،خاندانم» (۱) .و از زید بن ارقم است که رسول خدا فرمود:«براستى که در میان شما چیزهایى بر جاى گذاشتم که اگر بدانها چنگ زنید،هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد:کتاب خدا.رشته کشیده شده میان آسمان و زمین .و عترتم،خاندانم؛و آن دو هرگز از هم جدا نمى شوند تا کنار حوض[کوثر]به سوى من باز گردند.پس مواظب باشید،بعد از من چگونه درباره آن دو جاى مرا خواهید گرفت» (۲) .
و از زید بن ثابت است که پیامبر خدا گفت:«من پس از خود در میان شما دو جانشین مىگذارم :کتاب خدا.رشته امتداد یافته بین آسمان و زمین (یا ما بین آسمان تا زمین) .و عترتم،اهل بیتم و آن دو هرگز جدا نگردند تا کنار حوض[کوثر]به سوى من باز گردند» (۳) .
و از زید بن ارقم است که رسول خدا در روز غدیر خم فرمود:«گویا من[به لقاء الله]دعوت شدم و اجابت کردم[کنایه از این که:پس از رحلتم از دنیا]در میان شما دو شئ گرانقدر گذاشت هام.یکى از آنها بزرگتر از دیگرى است:کتاب خداى بزرگ و عترتم.پس مواظب باشید که چگونه نسبت به آنها جاى مرا پر خواهید کرد،چه آنها هرگز از یکدیگر جدا نشوند تا کنار حوض[کوثر]بر من باز گردند.»و بعد فرمود:«براستى که خداى بزرگ صاحب اختیار من است،و من صاحب اختیار هر مؤمنى هستم.»آن گاه دست على را گرفت و گفت:«هر که را من صاحب اختیارم،این[على]صاحب اختیار اوست.پروردگارا دوست بدار هر کس او را دوست بدارد و دشمن بدار هر آن کس را که با او دشمنى کند» (۴) .
البته این احادیث و بسیارى از احادیث مشابه آنها دلالت دارند بر این که اهل بیت پیامبر منحصر به کسانى هستند که به فراوانى از صفات زیر برخوردارند:
(۱) آنان عترت پیامبرند،و عترت مرد،نزدیکترین خویشاوندان او از گذشتگان و باقى ماندگان خاندان و نسل اوست.و به این ترتیب از محدوده اهل بیت پیامبر،زنان و یاران پیامبر و اصحاب غیر هاشمى خارج مى شوند (۵) .
(۲) آنان در بالاترین درجات تقوا و شایستگى اند،زیرا که ایشان از قرآن جدایى ناپذیرند،در صورتى که ناپرهیزکاران در جهت خلاف قرآنند.و از آن رو هاشمیان گناهکار که از خدا نافرمانى مى کنند و هم به طریق اولى گناهکاران غیر هاشمى از شمار اینان خارج مى شوند.
(۳) آنان در بالاترین درجات از بینش دینى و داناترین مردم به زبان قرآنى اند هاشمیانى که نادانند و از بینش دینى محدودى برخوردارند هر چند شرف خویشاوندى پیامبر (ص) را دارند.از فرزندان معنوى او نیستند،زیرا شخص نادان و آن که بینش محدودى دارد دانسته یا ندانسته در معرض مخالفت با قرآن است.و هیچ گونه ضمانتى براى موافقت در گفتار و رفتار او با قرآن وجود ندارد.تبعیت مردم از مثل او و پیروى او. گاهی منجر به مخالفت با کتاب خدا خواهد شد.
(۴) موافقت بعضى از خاندان پیامبر با بعضى ضرورى است تا بتوانند با قرآن متفق شوند،چه،به یقین یک طرف از آن دو گروه که آموزش هاى آنها با هم متناقض است،بر خطایند.زیرا که دو گروه بر حق،با یکدیگر تضادى ندارند.و چه بسا که همگى بر خطایند،زیرا خطا همان طورى که بار است،تناقض دارد،ممکن است با خطاى دیگر هم متناقض باشد.حال اگر تعلیمات گروهى از دانشمندان با هم در تناقض باشند،امکان ندارد که همه آنان موافق با قرآن باشند!
(۵) معرفت دینى آنان یقینى است.و بدان جهت،همه مجتهدان هاشمى،اصحاب،تابعین و دیگران.از دایره اهل بیت پیامبر به لحاظ معنى و حقیقت خارج مىشوند.سر مطلب این است که معرفت یک مجتهد در بیشتر موارد غیر یقینى و بلکه ظنى است.
ما بر آنیم که معرفت اهل بیت پیامبر (ص) باید یقینى باشد،زیرا مجتهدى که به گمان خود برترین احتمالها را مى پذیرد،گاهى ناخودآگاه نظر او با قرآن مخالفت دارد!
تا وقتى که معرفت یک مجتهد بر اساس ظن باشد،نه پیش او ضمانتى براى موافقت با قرآن وجود دارد و نه نزد پیروانش.و از آن روست که مى بینیم مجتهدان بایکدیگر اختلاف نظر دارند و در آرایشان تناقض وجود دارد.
احادیثى که گذشت بوضوح دلالت دارند بر این که معرفت دینى خاندان پیامبر،معرفتى است یقینى نه اجتهادى،و گرنه مىبایست در اکثر اوقات از قرآن جدا مى بودند.به همین دلیل مجتهدى،چون ابن عباس.با وجود علو مقام و این که پسر عموى پیامبر است.از محدوده اهل بیت پیامبر.به حسب معنا.خارج است،تا چه رسد به دیگر اصحاب که از بستگان پیامبر نبوده اند و به مقامى چون مقام ابن عباس نایل نشده اند.پس هیچ یک از مجتهدان هر چند براى اجتهاد خالصانه خود. چه به حق رسیده باشند و یا خطا کنند داراى پاداش و اجرند،از خاندان پیامبر بر طبق روایات صریح قبلى.نیستند.
چگونه همه دانستنی هاى آنان یقینى است؟
گاهى این پرسش براى خواننده پیش مى آید که؛چگونه ممکن است براى اعضاى خاندان پیامبر در تمام آیات قرآن و جمیع احکام شرعى و سنت هاى نبوى،معرفت یقینى حاصل شود؟
پاسخ این است که،دستیابى آنان بر معرفت یقینى به طور قطع امکان دارد.البته براى پیامبر این امکان بوده است که به شاگرد زیرک و برجسته اى چون على بن ابىطالب تمام مفاهیم آیات قرآن و تمامى آنچه را که به بینش اسلامى مربوط است و همه قوانین اسلامى را که تعدادشان از چند هزار تجاوز نمىکند. تعلیم دهد.بدیهى است که على به دو پسرش حسن و حسین تمام آنچه را که پیامبر به او آموخته است،تعلیم مى دهد.بدین گونه،براى ما امکان این تصور پیدا مى شود که على و دو فرزندش بر معرفت یقینى کامل رسیده اند.
البته این فرض.به طور قطع.با واقع،مطابقت دارد،چه على از کودکى تا روز وفات پیامبر با او بود؛نیز او شاگردى امین و مراقب بود،پیوسته در جلسات عمومى پیامبر حاضر مى شد و در خلوتهاى ویژه او نیز با وى همراه بود.و او در آشکار و نهان در راه خدابیدار دل و صمیمى بود.و فرزندانش حسن و حسین سالهاى دراز با وى زندگى کردند،و آن دو نیز،همانند نیا و پدر خود راستانى پاک بودند.آنچه را مى دانستند به برترین فرزندان پیامبر و على،تعلیم دادند.
چگونه گروهى را مشخص کنیم؟
گاهى خواننده مى پرسد:با توجه به این که دو گروه از دانشمندان وجود دارند که هر دو انتساب به پیامبر دارند و از طرفى اعضاى هر یک از دو گروه با خودشان متفقند و با اعضاى گروه دیگر اختلاف نظر دارند،چگونه براى ما امکان دارد که تشخیص دهیم کدام یک از دو گروه،همان عترتى است که پیامبر به پیروى از آن ارشاد کرده است؟
اما خواننده خود. در صورت پیشامد چنین اشتباهى مىتواند رفع شبهه کند،به این ترتیب که یک بار دیگر به حدیث زید بن ارقمکه بیشتر گذشت باز گردد و آن را بخواند.همان حدیثى که حاکم در جزء سوم از صحیح خود«المستدرک»آورده است،آن که به نام یکى از اعضاى عترت تصریح مى فرماید و او امام على است.
پس گروه حقى که با این فرد برجسته هماهنگ است،همان عترت است.و گروهى که مخالف اوست از عترت نیست،هر چند که همه افراد آن به پیامبر خدا انتساب داشته باشند.
صرف نظر از آنچه گفته شد این شبهه یا شبه ههاى همانند آن.موقعى که به این احادیث بیانگر اوصاف.احادیث تسمیه را نیز بیفزاییم،به تمامى از بین مى روند.
احادیث تسمیه
از جمله احادیثى که از اعضاى خانواده پیامبر به نام،یاد کرده،احادیث ذیل است:مسلم در صحیح خود از سعد بن ابى وقاص روایت کرده است که او گفت:«…و هنگامى که این آیه نازل شد:پس بگو:بیایید تا فرزندانمان و فرزندانتان،زنانمان و زنانتان…را بخوانیم…،پیامبر خدا،على،فاطمه،حسن و حسین را طلبید،پس فرمود:بار خدایا اینان خاندان منند» (۶) .
ترمذى در صحیح خود از عمر بن ابى سلمه روایت کرده است که او گفت:«این آیه در خانه ام سلمه بر پیامبر (ص) نازل شد:«اراده خداوند تعلق گرفته است تا از شما .خاندان پیامبر (ص) اپاکى را دور کند،و شما را به طور کامل پاک دارد.».پس پیامبر،فاطمه،حسن و حسین را طلبید،و آنان را با کسا پوشانید و على را نیز که پشت سرش بود با عبایى پوشاند،سپس فرمود:بار خدایا اینان اهل بیت منند پس،پلیدى را از آنان بزداى و آنان را به طور کامل پاک بدار.ام سلمه گفت:یا رسول الله آیا من هم با آنان هستم؟فرمود:تو بر جایگاه خود هستى و روى به سوى خیر و سعادت دارى.».ترمذى گوید:و در همین باب از ام سلمه،معقل بن یسار،ابى الحمراء و انس بن مالک،روایت شده است (۷) .
امام احمد در مسند خود از ام سلمه همسر پیامبر (ص) روایت کرده است که او گفت:«این آیه در خانه من نازل گردید:خداوند اراده فرموده است تا از شما خانواده پلیدى را دور سازد و شما را به طور کامل پاک دارد،و در آن خانه،فاطمه،على،حسن و حسین بودند،پس پیامبر آنان را با عبایى که روى خود داشت پوشانید،سپس گفت: (بار خدایا) اینان خاندان منند،پس از آنان پلیدى را دور کن و آنان را کاملا پاک گردان.» (۸) .
و مسلم از عایشه همسر پیامبر روایت کرده است که او گفت:پیامبر خدا بیرون آمد در حالى که عبایى بافته از موى سیاه بر دوش او بود،پس حسن آمد،او را داخل عبا کرد،بعد حسین آمد،او را نیز داخل کرد،و بعد فاطمه آمد،او را هم به زیر عبا جاى داد،سپس على آمد و او را هم با عبا پوشاند،آن گاه فرمود:«خداوند اراده فرموده است تا از شما خانواده پلیدى را دور سازد و شما را کاملا پاک گرداند» (۹) .
در در المنثور سیوطى (در تفسیر قرآن) به دو روایت زیر برمى خوریم:
ابو الحمراء (از اصحاب پیامبر) مى گوید:مدت هشت ماه در مدینه مراقب پیامبر بودم هیچ گاه براى نماز بیرون نیامد،مگر اینکه اول به در خانه على مى آمد،دستش را دو طرف در قرار مى داد و مى گفت:«نماز!نماز!خداوند اراده کرده است فقط از شما خانواده پلیدى را دور کند و شما را به تمام پاک دارد» (۱۰) .
و از ابن عباس است که گفت:نه ماه پیامبر خدا را مى دیدیم که هر روز موقع نماز در خانه على بن ابى طالب مى آمد و مى گفت:«درود و رحمت خدا بر شما خانواده،خداوند اراده کرده است تا از شما خانواده پلیدى را دور سازد و شما را کاملا پاک دارد» (۱۱) .
و انس بن مالک روایت کرده است که پیامبر خدا شش ماه به طور مداوم آن جمله را مى گفت (۱۲) .
البته این احادیث بوضوح دلالت دارد که هر یک از این چهار تن فردى از افراد خاندان پیامبرند،هم چنان که عضویت هر شخص دیگرى را.از کسانى که در زمان پیامبر در قید حیات بودند،چه از هاشمیان و یا از زنان پیامبر. منتفى مى داند.این قول پیامبر (ص) :بار خدایا اینان خاندان منند،دلالت روشنى دارد بر این که عضویت خاندان پیامبر در دوران زندگانى آن بزرگوار منحصر بر آن چهار تن بوده است.بنابراین،همه افراد دیگر. حتى عمویش عباس،جعفر بن ابى طالب و سایر افراد حاضر در زمان بیان این مطلب از دایره عترت مورد نظر خارجند،هر چند که همگى از خویشان نزدیک او بودند.
با این همه،این انحصار همه بنى هاشم را که پس از وفات آن حضرت،به دنیا آمده انداز جرگه اهل بیت خارج نمى کند.آنچه در احادیث نوع اول آمده است دلالت دارد بر این که اعضایى از خانواده و عترت او.پس از حیات او در ضمن چند قرن به وجودخواهند آمد.پیامبر در آن احادیث به صراحت گفته است که قرآن و اهل بیتش از یکدیگر جدا نشوند تا در کنار حوض کوثر بر او باز گردند.
اما چگونه عضویت افرادى را که پس از پیامبر به دنیا مى آیند،بشناسیم،این مطلبى است که به اعضاى هم عصر آن حضرت مربوط مى شود و این که کدام یک از اینان را مى توان خلف آن حضرت نامید و اگر خلف او بود از اعضاى عترت او نیز هست.مردم خود گواه شایستگى و علو مقام او در تقوا و درستى و علم و حکمت اویند،و خلف آن حضرت در زمان او همان کسى است که وى را خلیفه خود مىنامد.
اکنون که مقام اهل بیت را در اسلام و نیز اعضاى خاندان محترمى را که در زمان پیامبر بودند،شناختیم سزاوار است که در صفحه هاى آینده از شاخص ترین فرد این خانواده سخن بگوییم .آن فرد،امام على (علیه السلام) پسر عموى پیامبر است که پیامبر او را به بالاترین مراتب بزرگداشت،گرامى داشته است.
پى نوشت:
۱. ترمذى در صحیح خود ج ۵ ص ۳۲۸ آورده است.شماره حدیث ۳۸۷۴ است.
۲. ترمذى در صحیح خود ج ۵ ص ۳۲۹ روایت کرده است شماره حدیث .۳۸۷۶
۳. امام احمد در جزء پنجم از مسند خود ص ۱۸۱ آورده است.البته از دو طریق صحیح روایت کرده است.
۴. حاکم در صحیح خود«مستدرک»ج ۳ ص ۱۰۹ آن حدیث را آورده است.
۵. در«فاکهه البستان»آمده است:عترت.به کسرع.فرزندان و نسل او و همچنین نزدیکترین وابستگان او،از گذشتگان و غیر آنها مىباشند.
۶. ج ۱۵ ص ۱۷۶٫البته ترمذى،حاکم و بیهقى نیز آن را نقل کردهاند.
۷. ج ۵ ص ۳۲۸ (شماره حدیث ۳۸۷۵) .
۸. ج ۶ ص ۲۹۲ سید تقى حکیم در کتاب«اصول فقه»مقارن ص ۱۵۵.۱۵۶ به نقل از کتاب در المنثور سیوطى ج ۵ ص ۱۹۸ آورده است که حاکم و بیهقى این حدیث را روایت کردهاند.
۹. صحیح مسلم ج ۱۵ ص ۱۹۲. .۱۹۵
۱۰ و ۱۱. ج ۵ ص ۱۹۸ (الفقه المقارن از حکیم ص ۱۵۵) .
۱۲. احمد در مسند خود ج ۳ ص ۲۸۶ آن را نقل کرده است.
امیرالمؤمنین اسوه وحدت صفحه ۵۶