الف. آثار دنیوى حجّ در قرآن
قرآن کتاب جامعى است که در کنار آثار معنوى حج، گاه به منافع مادّى و دنیوى آن نیز اشاره نموده است، از جمله:
۱. شهود منافع مختلف«وَ أَذِّن فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً وَ عَلَى کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِّیَشْهَدُواْ مَنَـفِعَ لَهُمْ»؛ «و مردم را دعوت عمومى به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکبهاى لاغر از راه دورى به سوى تو بیایند تا شاهد منافع [گوناگون] خویش [در این برنامه حیات بخش و سازنده[ باشند.»از امام صادق علیه السلام سؤال شد که مراد از «لِّیَشْهَدُواْ مَنَـفِعَ لَهُمْ» منافع دنیاست و یا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: «تمام آنها مراد است.»
۲. قوام بخشى به امورات مردمقرآن کریم مى فرماید: «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَـمًا لِّلنَّاسِ»؛ «خداوند کعبه بیت الحرام را وسیله اى براى استوارى [و سامان بخشیدن] به [کار] مردم قرار داده است.»این خانه مقدّس، رمز وحدت مردم و مرکزى براى اجتماع دلها و کنگره عظیم براى استحکام پیوندهاى گوناگون مى باشد.استفاده از کنگره عظیم حج براى تقویت پایه هاى اقتصادى کشورهاى اسلامى نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه طبق روایاتى که بعدا به آن اشاره مى شود، یکى از حکمتهاى حج را تشکیل مى دهد. آرى، مى توان در اجتماع بزرگ حج پایه یک بازار مشترک اسلامى را پى ریزى نمود و زمینه هاى مبادلاتى و تجارى را در میان کشورهاى اسلامى به گونه اى فراهم نمود که نه منافعشان به جیب دشمنان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد. این نه تنها دنیاپرستى نیست که عین عبادت و جهاد است.
۳. برکات فراوانحضرت ابراهیم علیه السلام براى رونق گرفتن مکّه چند دعا کرد که همه آنها تحقق یافت:اوّل اینکه این سرزمین غیرذى زرع را «آباد» کن و به صورت «شهر» درآور: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا»؛ «خدایا! این [سرزمین] را شهر قرار بده!»دوم اینکه امنیّت ساکنان آن را فراهم کن: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا آمِنا».سوم اینکه ساکنان این منطقه را از «اقتصاد سالم» بهره مند کن: «وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَمَراتِ»؛ «اهل مکه را از میوه ها [ى گوناگون] روزى ده!» خداوند این دعا را مستجاب فرمود و لذا میوه هاى مناطق گوناگون کشورها به مکّه منتقل مى شود و در تمام فصول سال در این سرزمین غیرذى زرع، محصولات گوناگون سراسر عالم یافت مى شود و در ایّام حج و عمره زائران ازاین برکات بهره مى برند. بنابراین، قرآن کریم فرمود: «أَوَ لَمْ نُمَکِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا یُجْبَیآ إِلَیْهِ ثَمَرَ تُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَـکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ »؛ «آیا ما حرم امنى در اختیار آنها قرار ندادیم که ثمرات هر چیزى [از هر شهر و دیاری] به سوى آنها آورده مى شود؟ رزقى است از جانب ما، ولى بیشتر آنان نمى دانند.»چهارم دعا براى گرایش دلهاى مردم به سوى خاندان ابراهیم علیه السلام است آنجا که مى فرماید: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِیآ إِلَیْهِمْ»؛ «تو دلهاى گروهى از مردم را متوجّه آنها ساز!»و پنجم، دعا براى ظهور پیامبر خاتم صلى الله علیه و آله است؛ چه اینکه محور اصلى چهار رکن قبلى حکومتى است براساس وحى و در سایه رهبرى انسان کاملى چون پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و لذا ابراهیم علیه السلام درخواست کرد: «رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ»؛ «پروردگارا! پیامبرى در بین آنان از خودشان مبعوث کن!»تمامى دعاهاى پنج گانه فوق به اجابت رسید و هر زائرى که به حج و عمره مشرّف مى شود، از این نعمتها و برکات برخوردار مى گردد.
ب. آثار دنیوى و مادّى حج در روایات
آثار دنیوى و مادّى حج در روایات بیش از آن است که در بخشى از یک مقاله منعکس شود. آنچه آورده مى شود، اهم موارد است که عبارت اند از:
۱. تبادل فرهنگى و اقتصادىاجتماع شکوهمند حج، اجتماعى است از همه قشرهاى مسلمانان جهان؛ چرا که زائران کعبه از میان تمام گروهها، نژادها، زبانها و کشورهاى مختلف اسلامى مى باشند و اگر انسان بخواهد تمامى این کشورها و مردم آنها را از نزدیک ببیند، هزینه هنگفتى مى طلبد؛ ولى در حج با پرداخت هزینه حج به راحتى به این مسئله نیز دست مى یابد.هشام بن حکم مى گوید: از امام صادق علیه السلام درباره فلسفه حج و طواف کعبه سؤال کردم، حضرت فرمود: «اِنَّ اللّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ… وَاَمَرَهُمْ بِما یَکُونُ مِنْ اَمْرِ الطّاعَهِ فِى الدِّینِ وَمَصْلِحَتِهِمْ مِنْ اَمْرِ دُنْیاهُمْ فَجَعَلَ فِیهِ الاِْجْتِماعَ مِنَ الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ لِیَتَعارَفُوا وَلِیَنْزِعَ کُلُّ قَوْمٍ مِنَ التِّجاراتِ مِنْ بَلَدٍ اِلى بَلَدٍ… وَلِتُعْرَفَ آثارُ رَسُولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله وَتُعْرَفَ اَخْبارُهُ وَیُذْکَرَ وَلا یُنْسی؛ خداوند این بندگان را آفرید… و فرمانهایى در طریق مصلحت دین و دنیا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را [در مراسم حج] مقرر داشت تا مسلمانان به خوبى یکدیگر را بشناسند [و از حال هم آگاه شوند و تبادل فرهنگى داشته باشند] و هر گروهى سرمایه هاى تجارى را از شهرى به شهر دیگر منتقل کنند [و تبادل اقتصادى داشته باشند]… و براى اینکه آثار پیامبر صلى الله علیه و آله و اخبار او شناخته و به خاطر آورده شود و فراموش نگردد.»در جملات فوق به تبادل فرهنگى و شناخت همدیگر و همین طور تبادل اقتصادى و تجارت به عنوان فلسفه و پى آمد حج اشاره شده است.و در ذیل حدیث با تأکید بیشتر بر نقش تبادل فرهنگى و اطلاعاتى، مى فرماید: «وَلَوْ کانَ کُلُّ قَوْمٍ اِنَّما یَتَکَلَّمُونَ عَلى بِلادِهِمْ وَما فِیها هَلَکُوا وَخَرِبَتِ الْبِلادُ وَسَقَطَتِ الْجَلَبُ وَالاَْرْباحُ وَعَمِیَتِ الاَْخْبارُ…؛ اگر هر قوم و ملّتى تنها از بلاد خویش و آنچه در آن است سخن بگویند، همگى نابود مى گردند و کشورهایشان ویران مى شود و منافع آنها ساقط مى گردد و اخبار واقعى در پشت پرده قرار مى گیرد.»و در حدیث دیگرى، امام صادق علیه السلام در ذیل آیه «لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّکُمْ»؛ «گناهى بر شما نیست که از فضل پروردگارتان طلب کنید.» مى فرماید که منظور از این آیه کسب روزى است: «فَاِذا اَحَلَّ الرَّجُلُ مِنْ اِحْرامِهِ وَقَضى نُسُکَهُ فَلْیَشْتَرِ وَلْیَبِعْ فِى الْمَوْسِمِ؛ هنگامى که انسان از احرام بیرون آمد و مناسک حج را به جا آورد، در همان موسم حج خرید و فروش کند!»
۲. محافظت مال و عیالاز آثار و برکات مادّى حج این است که در این ایّام، خداوند از اموال و اهل و عیال زائر خانه اش محافظت و نگه دارى مى کند. حضرت صادق علیه السلام در ذیل آیه «لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» فرمود: «اَنَّهَ لا یَشْهَدُها اَحَدٌ اِلاَّ نَفَعَهُ اللّهُ اَمّا اَنْتُمْ فَتَرْجِعُونَ مَغْفُورا لَکُمْ وَاَمّا غَیْرُکُمْ فَیُحْفَظُونَ فِى اَهالِیهِمْ وَاَمْوالِهِمْ؛ به راستى کسى در مکّه [و زیارت حج خانه خدا] حضور نمى یابد، مگر اینکه خداوند به او نفعى مى رساند؛ امّا شما [شیعیان] بخشیده شده برمى گردید، ولى غیر شما مال و اهل و عیالشان محافظت مى شود.» همچنان که اگر کسى مانع انجام حج افراد شود، به او فتنه و بلایى مى رسد.حضرت صادق علیه السلام فرمود: «لِیَحْذَرْ اَحَدُکُمْ اَنْ یُعَوِّقَ اَخاهُ عَنِ الْحَجِّ فَتُصِیبَهُ فِتْنَهٌ فِى دُنْیاهُ مَعَ ما یُدَّخَرُ لَهُ فِى الاْآخِرَهِ؛ آن که برادر [ایمانی] خود را از حج باز دارد، باید بترسد که افزون بر آنچه در آخرت براى او ذخیره شده [از عذاب] در دنیایش نیز به مصیبت گرفتار شود.»
۳. برآورده شدن حاجاتخانه خدا ـ مخصوصا در اولین نگاه ـ مکانى است براى استجابت دعا و همین طور است صحراى عرفات و دیگر مواقف و به طور کلّى، حاجى مورد توجّه خاص خداوند است و خداوند حاجات او را برآورده مى سازد.امیر مؤمنان على علیه السلام فرمود: «مَنْ تَرَکَ الْحَجَّ لِحاجَهٍ مِنْ حَوائِجِ الدُّنْیا لَمْ یُقْضَ حَتّى یَنْظُرَ اِلَى الْمُحَلَّقِینَ؛ کسى که حج را براى حاجتى از حاجتهاى دنیوى ترک گوید، [حاجتش] برآورده نمى شود، مگر اینکه نگاهش به [حاجیان] سر تراشیده بیفتد.»
۴. فقرزدایىانجام حج براى همیشه فقر را از انسان دور مى سازد. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «الْحَجُّ یَنْفِى الْفَقْرَ؛ حج باعث از بین رفتن فقر [به صورت دائم[ مى شود.» وامام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ حَجَّ ثَلاثَ حِجَجٍ لَمْ یُصِبْهُ فَقْرٌ اَبَدا؛ هر کس سه بار حج انجام دهد، تا ابد فقر به او نمى رسد.»
خاطرهدر سال ۱۳۸۳ در بعثه رهبرى در مکه، آقاى محسن قرائتى در ضمن بحثهاى خود گفت: «من وقتى که قبل از انقلاب طلبه شدم، عده اى از بازاریان کاشان پدرم را که خود بازارى بود، ملامت کردند که چرا گذاشتى پسرت طلبه شود! طلبگى درآمدى ندارد و براى همیشه فرزندت فقیر خواهد ماند.پدرم از این مسئله خیلى نگران بود و شنیده بود که حج باعث فقرزدایى مى شود؛ لذا تصمیم گرفت من را در سن حدود ۱۸ سالگى به حج بفرستد. اتفاقا بنده بعد از تشرف به حج وضعم بهتر شد و هرگز تاکنون به فقر مبتلا نشده ام.»حج نه تنها باعث فقرزدایى مى شود، بلکه باعث توسعه رزق و روزى نیز مى گردد. این مطلب را در عنوان بعدى پى مى گیریم.
۵. افزایش رزق و روزىاز دیگر آثار و برکات مادى حج این است که بر رزق و روزى انسان افزوده مى شود.پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «حُجُّوا تَسْتَغنُوا؛ حج انجام دهید [تا از نظر مالی] بى نیاز شوید.» امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «ما رَأَیْتُ شَیْئا أَسْرَعَ غِنیً وَلا أَنْفَى لِلْفَقْرِ مِنْ اِدْمانِ حِجِّ هذا الْبَیْتِ؛ چیزى سریع تر براى بى نیازى [مالی] و نابود کننده فقر از مداومت حج خانه [خدا[ ندیدم.»اسحاق بن عمار مى گوید که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من با خود این گونه قرار گذاشته ام که هر سال تنها و یا با یکى از بستگان با سرمایه خودم حج انجام دهم. حضرت فرمود: «بر این قرار، تصمیم جدى داری؟» عرض کردم: بلی. فرمود: «اِنْ فَعَلْتَ ذلِکَ فَأَیْقِنْ بِکَثْرَهِ الْمالِ أَوْ أَبْشِرْ بِکَثْرَهِ الْمالِ؛ اگر این کار (حج در هر سال) را انجام دهى، پس یقین کن به زیادى مال [خویش] و یا بشارت باد تو را به زیادى مال!»
۶. بیمه سلامتىاثر دیگر سفر حج این است که بر سلامتى بدن و صحت جسم نیز اثر مى گذارد.امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَجْسامُکُمْ؛ حج کنید و عمره انجام دهید که باعث سلامتى بدنهاى شما مى شود.»
تذکر مهم
آنچه از آثار و برکات انجام حج بیان شد، اختصاص به کسانى دارد که با شرایط، حج را به جا آورند. این شرایط متعدد است و اهم آنها را این گونه مى توان بیان کرد:
۱. اخلاصحجى آثار معنوى و برکات مادى را در پى دارد که از روى اخلاص انجام گیرد، نه براى شهرت و ریا و یا به قصد تجارت و سیاحت و… .امام صادق علیه السلام فرمود: «الْحَجُّ حَجّانِ حَجٌّ لِلَّهِ وَحَجٌّ لِلنّاسِ فَمَنْ حَجَّ لِلّهِ کانَ ثَوابُهُ عَلَى اللّهِ الْجَنَّهَ وَمَنْ حَجَّ لِلنّاسِ کانَ ثَوابُهُ عَلَى النّاسِ یَوْمَ الْقِیامَهِ؛ حج دو نوع است: ۱. حج براى خدا؛ ۲. حج براى مردم [و از روى ریا]. پس کسى که براى خدا حج کند، ثوابش بر خدا بهشت است و کسى که براى مردم [و از روى ریا] حج گذارد، پاداشش در روز قیامت بر مردم است [و پاداشى در نزد خدا ندارد].»عبد الرحمان بن کثیر مى گوید: سالى با امام صادق علیه السلام در سفر حج همراه شدم. در مسیر راه بر کوهى صعود کرد [در عرفات یا منى و یا خود مکه]. پس مُشرف بر حاجیان شده، به آنها [با دقت] نظر کرد و فرمود: «ما أَکْثَرَ الضَّجِیجَ وَأَقَلَّ الْحَجِیجَ؛ چقدر ناله کننده بسیار است، ولى حاجى [واقعى بسیار[ کم!»
۲. ترک گناه و محرمات احرامامام باقر علیه السلام فرمود: «ما یُعْبَأُ بِمَنْ یَؤُمُّ هذا الْبَیْتَ اِذا لَمْ یَکُنْ فِیهِ ثَلاثُ خِصالٍ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّهِ تَعالى وَحِلْمٌ یَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَحُسْنُ الصَّحابَهِ لِمَنْ صَحِبَهُ؛ اعتنا نمى شود [از طرف خدا] به کسى که قصد این خانه [خدا] مى کند، مگر سه خصلت در او باشد: ۱. ورعى که او را از معصیت الهى باز دارد؛ ۲. حلم و بردبارى که به وسیله آن مالک غضبش باشد [و بر خشم خود مسلط شود]؛ ۳. و نیکو رفاقت کردن با کسى که با او رفیق مى شود [و خوش اخلاق بودن در سفر حج].»این حدیث اشاره به برخى تروک احرام دارد که باید از آن اجتناب شود؛ چنان که در قرآن کریم نیز آمده است: «فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِى الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ از آثار و برکات مادّى ایّام حج این است که در این ایّام، خداوند از اموال و اهل و عیال زائر خانه اش محافظت و نگه دارى مى کندیَـآأُوْلِى الاْءَلْبَـبِ »؛ «پس کسانى که [با بستن احرام و شروع به مناسک حج[ در این ماهها، حج را بر خود فرض و واجب کرده اند، [باید بدانند] در حج، آمیزش جنسى با زنان و گناه و جدال نیست و آنچه از کارهاى نیک انجام مى دهید، خدا آن را مى داند و زاد و توشه تهیه کنید؛ که بهترین زاد و توشه، تقوا مى باشد و از من بترسید اى خردمندان!»تقوا و خداترسى همان چیزى است که انسان را از گناهان و محرمات باز مى دارد.
۳. دورى از مال حرامحجى آثار و برکات دارد که با مال حرام، همچون پول ربا، و پول خمس نداده و درآمدهاى نامشروع نباشد. رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله فرمود: «مَنْ حَجَّ بِمالٍ حَرامٍ فَقَالَ لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَیْکَ قَالَ اللَّهُ لَهُ لا لَبَّیْکَ وَلا سَعْدَیْکَ حَجُّکَ مَرْدُودٌ عَلَیْکَ؛ کسى که با مال حرام [قصد [حج کند، پس [هنگامى که] مى گوید: خداوندا! لبیک. خداوند مى فرماید: نه لبیک و نه سعدیک، حج تو به سوى خودت برگشت مى خورد [و هرگز مورد قبول واقع نمى شود].»و امام باقر علیه السلام فرمود: «لا یَقْبَلُ اللَّهُ حَجّا وَلا عُمْرَهً مِنْ مالٍ حَرامٍ؛ خداوند حج و عمره اى را که با مال حرام انجام گیرد، قبول نمى کند.»در نتیجه، آثار و برکات معنوى، اخلاقى و مادى حج را کسى مى تواند دریافت کند که از گناهان دورى کند و تروک احرام را مرتکب نشود و حجى با اخلاص و مال حلال انجام دهد.