علل توفیق طریقت صوفیانه عدل و احسان در قسمت قبل شرایط و عوامل بیرونی‌ای که به حرکت «عدل و احسان» کمک کردند تا تجربه اسلامی خود را تثبیت کند، به اختصار بیان شد. اکنون به تشریح ویژگی‌های درونی طریقت صوفیانه «عدل و احسان» می‌پردازیم و به راهبردها، سازوکارها و علل موفقیت این حرکت در جذب و سازماندهی و قوت روزافزون آن اشاره می‌کنیم.شاید بتوان گفت گوهر اندیشه شیخ عبدالسلام یاسین، آشتی و ایجاد تعامل بین تصوف و جهاد است (ظریف، ۱۹۹۵: ۲۱۴). همان‌طور که یادآور شدیم خاستگاه و آبشخور حرکت سیاسی وی، تعالیم صوفیانه، البته با قرائتی ویژه بوده است.[۳] از منظر وی، تصوفْ تربیت و تزکیه نفس، و جهادْ اهتمام به ابعاد حکومتی و سیاسی اسلام است؛ از این‌رو، رکن رکین هر حرکت موفقی را «تربیت و تزکیه ایمانی» از یک سو و «تشکّل جهادی» از سوی دیگر می‌داند. منش و رفتار صوفیانه و قرائت ویژه عقیدتی سیاسی از این تعالیم، تأثیر عمیقی بر ساختار، آموزه‌ها و خط مشی جنبش «عدل و احسان» نهاده است.
تربیت و تزکیه ایمانی یا سلوک صوفیانه عبدالسلام متأثر از تعالیم صوفیانه، بر این باور است که تشکیلاتِ فاقد تربیت و تزکیه ایمانی، جسمی بی‌روح است و در این خصوص، به تجربه نبوی(ص) در مکه و مدینه و تقدم جهاد اکبر بر جهاد اصغر استناد می‌کند، (رک: یاسین، ۱۹۸۱: ۶۸ به بعد). تربیت و تزکیه ایمانی از دیدگاه وی، شامل دو عرصه فردی و جمعی (گروهی) می‌شود. آنچه عبدالسلام به اعضای جنبش در عرصه فردی توصیه می‌کند، دستورالعملی است تحت عنوان «یوم المؤمن و لیلته». این توصیهنامه به صورت یک جزوه چند صفحه‌ای بین اعضا و هواداران به صورت گسترده توزیع می‌گردد و بیشتر اعضا و هواداران مضامین آن را حفظ کرده، به آن عمل می‌کنند.طریقت صوفیانه «عدل و احسان» بر آن است تا با این توصیهنامه، رفتار فردی اعضای این جنبش را در یک چارچوب سلوک صوفیانه قرار دهد. در این توصیهنامه آمده است:بر هر مؤمنی واجب است که برنامه زندگی روزانه‌اش، مبتنی بر اصول ثابتی باشد؛ به گونه‌ای که آن اصول در تمام حالات، اعم از عبادت، جهاد، کار، فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی و غیره، راهنمای سلوک و نشاط و حرکت وی باشند. هر مؤمنی اوقات معینی را صرف کار، خانواده، مدرسه و سایر فعالیت‌ها می‌نماید. بایسته است که اشتغال به امور دنیوی، به هیچ عنوان، او را از اقامه نماز در اول وقت باز ندارد و حتی‌المقدر نماز را به جماعت و در مسجد اقامه کند. بر هر مؤمن مجاهدی فرض است که در وقت نماز، در هر مکانی که هست نمازگزاران را گرد آورد و نماز جماعت را با آداب لازم و دقایقی وعظ و دعوت، اقامه نمایند.۱٫ بایسته است هر مؤمنی دقایقی قبل از فجر بپا خیزد و پس از اقامه نماز شب، طلب استغفار نموده تا در زمره «المستغفرین بالاسحار» محسوب گردد.۲٫ پس از نماز صبح وقت بس مبارکی است که بایسته است هر مؤمن مجاهدی در آن به قرائت و تدبر در قرآن مشغول باشد.۳٫ اوقاتی در روز، حداقل یک ربع ساعت، به ذکر شریف «لا اله الا الله» اختصاص یابد.۴٫ کثرت ذکر صلوات بر پیامبر گرامی اسلام(ص) و تخصیص شب و روز جمعه به ذکر صلوات.۵٫ محاسبه نفس هر شب قبل از خواب، تجدید توبه و زود خوابیدن جهت بیداری و مناجات شبانه.۶٫ اولین فریضه واجب پس از نماز و تلاوت و ذکر، تحصیل حداقلی از علوم دین است و اگر مؤمن مجاهد، دانش‌آموز یا دانشجو باشد، باید پس از ادای این واجبات به درس و تحصیل علم بپردازد که جهاد وی در این مرحله، جدیّت در تحصیل علم و نایل آمدن به عالی‌ترین درجات و مدارک است تا از این رهگذر بتواند نقش مؤثرتری را در مجاهدت و دعوت ایفا نماید.۷٫ بایسته است اوقاتی‌به امور خانواده، زیارت دوستان و مؤمنان اختصاص یابد.۸٫ بر هر مؤمن مجاهدی لازم است، حداقلی از احکام دین را به‌خوبی فراگیرد و با اختصاص اوقاتی برای تفقه در دین، آگاهی خود را از احکام شریعت تعمیق بخشد؛ چراکه خداوند سبحان اعمال خالصانه صحیح و استوار را قبول می‌نماید و عمل صحیح و استوار، عملی است که مطابق سنت حضرت رسول(ص) باشد.۹٫ شایسته است هر مؤمن مجاهدی، اوقات گرانبهای عمر خویش را سرمایه‌ای بداند که در قبال صرف آن، باید رضا و ملاقات خداوند را کسب نماید؛ لذا در استفاده از این سرمایه نهایت دقت و مراقبت و صرفه‌جویی را بنماید و از تضییع آن با ملاقات‌های طولانی، گفت‌وگوهای کم‌فایده و مانند آن، اجتناب نماید (رک: یاسین، ۱۹۹۵: ۲۹ به بعد).در این تعالیم به‌وضوح می‌توان آموزه‌های تصوف را مشاهده نمود. شاید یکی از علل توفیق این طریقت صوفیانه همین باشد که پیروان این طریقت علاوه بر آنکه در یک حرکت سیاسی، سازمان یافته‌اند، مریدان وفادارِ مرشد طریقت، یعنی شیخ عبدالسلام یاسین، نیز هستند. این آموزه‌های فردی هنگامی که با برنامه‌هایی گروهی همراه شوند، جنبه هویت‌بخشی و تمایز‌طلبی گروه را تقویت می‌کنند و باعث همبستگی و انسجام اعضا خواهند شد. از سوی دیگر با توجه به مبانی و تعلیمات صوفیانه اعضا که لازمه آن شرح صدر و وسعت مشرب و حسن ظن به عالم و آدم است، پیروان طریقت شیخ عبدالسلام در تعامل با دیگران با رفتار و عمل خویش آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهند و به فراتر از ظواهر احکام و مناسک، یعنی حقیقت معنوی اسلام، دعوت می‌نمانند.در عرصه فعالیت‌های گروهی نیز طریقت «عدل و احسان» با ارائه برنامه‌ای تحت عنوان «برنامه تربیتی مرحله‌ای»، سعی کرده است با بسط و تعمیق «تربیت و تزکیه ایمانی» در عرصه جمعی، اعضا و هواداران را در دو زمینه «خانواده» و «شعبه‌ها» سازماندهی کند.
برنامه‌های خانوادگی در تعلیمات این طریقت خانواده مکان مناسبی معرفی شده است که مؤمن مجاهد در آن می‌تواند آفاق ایمان و ارتباط با خدای سبحان را گسترش دهد. به خانواده‌ها توصیه شده است نامی برای خود برگزینند که نشان‌دهنده یکی از شخصیت‌های اسلامی یا رویدادهای مهم تاریخ اسلام باشد؛ نام‌هایی مانند خانواده اُحد، خانواده خندق و مانند اینها. سعی شود افراد خانواده آگاهی لازم را از معنا و مفهوم نامی که انتخاب می‌کنند کسب نمایند تا از این رهگذر ضمن نشر و تعمیق فرهنگ اسلامی، ارتباط وثیقی بین افراد و خانواده‌ها، با رویدادها و شخصیت‌های مؤثر در تاریخ امت اسلامی ایجاد شود.حرکت «عدل و احسان» از دو عامل جهت تعمیق آموزه‌ها و تعلیمات خود در سطح خانواده بهره می‌برد: برنامه ملاقات‌های خانوادگی و برنامه‌های تفریحی گروهی. برنامه ملاقات‌های خانوادگی این گونه بیان شده است:لازم است هر خانواده‌ای حداقل دو ملاقات در هفته ترتیب دهد، در این ملاقات‌ها تمام اعضای خانواده شرکت می‌نمایند. انتخاب روز و ساعت ملاقات بستگی به تمایل خانواده دارد. جهت ملاقات اول، حداقل دو ساعت اختصاص یابد و با برنامه‌ریزی قبلی سعی می‌شود از وقت به نحو مطلوبی استفاده شود.نمونه برنامه پیشنهادی این ملاقات چنین است: جلسه با تلاوت آیاتی از قرآن کریم آغاز می‌شود و سپس یکی از افراد خانواده دعای استفتاح بالصلاه علی النبی(ص)[۴] را قرائت می‌نماید. سپس برنامه درسی آموزشی شامل «فقه و قصص انبیا، سیره نبوی، تفسیر و تجوید، حدیث و زبان عربی»، متناسب با سطح آگاهی اعضای خانواده ارائه می‌گردد. به منظور تقویت حس مشارکت و مسئولیت‌پذیری، تقسیم وظایف بر اساس توانایی‌های هر یک از افراد خانواده صورت می‌پذیرد. در این دیدارها مسائل و مشکلات فردی و جمعی خانواده مطرح می‌شود و چاره‌جویی‌های لازم برای حل آنها ارائه می‌گردد.» (رک: ظریف، ۱۹۹۲: ۳۶۱).در این گونه برنامه‌ها ضمن قرار گرفتن خانواده‌ها در یک فضای معنوی و روحانی که ضامن استمرار وفاداری به طریقت است، آموزه‌ها و تعالیم لازم ارائه می‌گردند. چنین تعلیم و تربیتی از یک سو موجب ارتقای سطح دانش و معلومات افراد می‌گردد و از دیگر سو موجب تعمیق انسجام درونی و هویت جمعی خانواده‌ها بر محور تعالیم صوفیانه می‌شود.امّا نوع دیگری از ملاقات که مهم‌تر و مفصل‌تر است، برنامه سیر و سلوک جمعی است:افراد خانواده در روز معینی روزه می‌گیرند. از هنگام افطار برنامه ملاقات و مصاحبت شروع می‌شود و سپس افطار آغاز می‌شود. پس از افطار، یکی از افراد که از قبل معین شده است کلماتی در نصیحت و وعظ القا می‌نماید و چنانچه لازم باشد درباره آن بحث جمعی انجام می‌شود… پس از نماز جماعت صبح، مؤمنان به نیایش مشغول می‌شوند و برای خود و خانواده و آفتاب، به صورت جمعی قرآن تلاوت شود و جلسه با نصیحت و موعظه پایان یابد (رک: همان: ۳۶۲).دومین عاملی که حرکت «عدل و احسان» جهت تعمیق آموزه‌های صوفیانه خود در بین اعضا و هواداران به کار می‌گیرد، برنامه‌های تفریحی گروهی است:بایسته است هر خانواده‌ای برنامه‌ای برای تفریح و گردش ماهیانه تدارک ببیند. این برنامه‌ها لزوماً باید در خارج از شهر در مناطق خوش آب و هوا اجرا شود تا موجب تجدید قوای روحی و جسمی گردد. خانواده میزبان دو گروه را به این برنامه تفریحی دعوت می‌کند: یکی خانواده یا خانواده‌هایی که مایل‌اند با تعلیمات و برنامه‌های طریقت «عدل و احسان» آشنا شوند و دوم خانواده یا خانواده‌هایی که در شعبه واحدی فعالیت می‌نمایند. پذیرایی به عهده خانواده میزبان است و شایسته است جمیع مدعوین به طور جدّی در تمام برنامه‌ها مشارکت نمایند. نمونه عملی چنین برنامه‌ای می‌تواند چنین باشد: بعد از نماز صبح به طرف مکانِ از قبل تعیین‌شده، حرکت کرده، پس از استقرار در محل، برنامه را با تلاوت قرآن آغاز می‌کنند. میزبان ضمن برشمردن اهداف برنامه، بر حسب توانایی اشخاص، وظایف را تقسیم می‌کند. عده‌ای به آماده کردن صبحانه، عده‌ای به تهیه آب و آتش و عده‌ای به سامان دادن محل نماز و استراحت مشغول می‌شوند. هنگام تناول صبحانه وقت مناسبی است که افراد تازه‌‌وارد به جمع معرفی شوند. پس از صرف صبحانه، آیاتی از قرآن به صورت گروهی تلاوت می‌شود و سپس همه آماده می‌شوند تا از سخنرانی یکی از افراد که از قبل مطالبی را آماده کرده است، بهره برند که بیش از نیم ساعت به طول نمی‌انجامد. در پایان نیز گفت‌وگوی جمعی در خصوص مطالب ارائه‌شده انجام می‌گیرد. سپس هنگام ورزش فرامی‌رسد که باید وسایل آن از قبل فراهم شود. اندکی قبل از نماز ظهر، همگی با تجدید وضو و ذکر و استغفار به استقبال نماز می‌روند. پس از نماز یکی از حاضران دقایق کوتاهی به وعظ و نصحیت می‌پردازد. این کار به این منظور است که در وقت ضرورت، همه افراد توانایی ایراد سخن در جمع را داشته باشند. پس از نمازهای مستحبی، وقت تناول نهار فرامی‌رسد. پس از صرف غذا، اندکی استراحت می‌کنند، سپس کودکان و نوجوانان برنامه سرود و تواشیح‌خوانی را اجرا می‌نمایند. شایسته است این برنامه به بهترین نحو انجام شود. سپس همگی آماده نماز عصر شده، پس از اقامه نماز، پیشنهادات و انتقاداتْ پایان‌بخش برنامه است. بایسته است نکات مثبت و منفی به طور جدی مورد توجه قرار گیرد تا برنامه‌های آینده غنی‌تر و شایسته‌تر اجرا گردد (رک: همان: ۳۶۳).همان‌گونه که یادآور شدیم، عبدالسلام یاسین شالوده یک جنبش موفق را «تربیت و تزکیه ایمانی» و «تشکل جهادی» می‌داند. اکنون به رکن دوم نظریه وی یعنی تشکل جهادی می‌پردازیم.
ساختار تشکیلاتی به باور عبدالسلام مشی پیامبر(ص) مشتمل بر تربیت ایمانی[۵] و تشکل جهادی بود. بنابراین، پیشگامان شجاع و مؤمن باید با مجاهدت‌های خویش برای آینده برنامه‌ریزی کرده، راه را برای حرکت امت اسلامی هموار نمایند. این تشکیلات درصدد است به گونه‌ای طی طریق نماید که افراد را از حیث فکری، روحی، جسمی و اخلاقی برای مؤمنانه زیستن در جهان امروز مهیا نماید.
عضوگیری، جذب و سازماندهی این طریقت بر آن است تا با جذب افراد مستعد به تربیت آنان پرداخته و صوفیان مجاهدی را پرورش دهد که از یک سو اهل سیر و سلوک و عوالم معنوی باشند و از سوی دیگر در جهاد و مبارزه اجتماعی سیاسی حضور یابند. از این‌رو بایسته است اعضای جدید با برنامه‌ریزی دقیقی، انتخاب شوند. جذب و سازماندهی اعضا و هواداران در سطح شعب و دفاتر جنبش، از سه طریق جلسات گروهی پانزده روز یک‌بار، برنامه‌های ورزشی، و کتابخانه انجام می‌گیرد.جلسات گروهی. نقبا، یعنی اعضای مهم هر شعبه، دو بار در ماه گرد هم می‌آیند و به بحث و بررسی کتاب المنهاج النبوی اثر شیخ عبدالسلام یاسین می‌پردازند. این مباحثه گروهی بدین منظور است که دیدگاه‌های آنان درباره مسائل مختلف به یکدیگر نزدیک شود و همدیگر را بهتر بشناسند؛ از این‌رو توصیه می‌شود که شرکت‌کنندگان در جلسه با مطالعه قبلی، به بحث و تحلیل مضامین مطرح‌شده در کتاب همت گمارند.برنامه‌های ورزشی. لازم است کلیه اعضای شعب و دفاتر به تقویت و نشاط جسمی خود اهتمام ورزند و با تشکیل تیم‌های مختلف ورزشی و ترتیب مسابقات بین شعب، مراتب صحبت و جماعت[۶] را تقویت نمایند. همچنین با انجام مسابقات با سایر گروه‌های ورزشی، می‌توانند اخلاق و مروّت اسلامی را تجسم بخشند تا از این طریق، با عمل خود، دیگران را با جنبش «عدل و احسان» آشنا نمایند.کتابخانه. یکی از ابزارهای لازم جهت نشر دعوت، ایجاد کتابخانه، نوارخانه و استفاده از وسایل سمعی و بصری است. بایسته است تمام شعب در تهیه و تدارک چنین لوازمی اهتمام بلیغ ورزند و با توزیع و استفاده صحیح، سطح آگاهی و شناخت اعضا را ارتقا بخشند (البرنامج التربوی المرحلی: ۲۵).
پی‌نوشت‌ها:
* کارشناس ارشد رشته عرفان و تصوف[۳]. در دهه ۱۹۶۰ در دوران زمامداری عبدالناصر که جنبش اخوان المسلمین در مصر به‌شدت سرکوب و رهبران آن اعدام شدند، حاکمان مغرب که در مقابل شعارهای ناسیونالیستی ناصر احساس خطر می‌کردند، اجازه دادند کتاب‌های اخوان المسلمین در مغرب در تیراژ وسیع تجدید چاپ شود. این آثار به‌ویژه کتاب‌های حسن البناء، تأثیر ژرفی بر سلوک رفتاری و تربیتی گروه‌های اسلام‌گرا بر جای گذارد. این تأثیر در اندیشه‌های اخلاقی تربیتی عبدالسلام یاسین نیز به وضوح آشکار است.[۴]. دعایی است معروف که با جمله «ان الحمدلله نحمده و نستغفره…» آغاز می‌شود و معمولاً مؤمنین بعد از نمازهای واجب می‌خوانند.[۵]. عبدالسلام یاسین، در کتاب المنهاج النبوی مجموعه‌ای از متون و منابع را معرفی می‌کند که می‌تواند در تعمیق تربیت ایمانی، مؤثر باشد، این مجموعه عبارت‌اند از:- در حفظ و تجوید و تفسیر قرآن کریم: مطالعه کتاب‌های التبیان اثر نووی، تفسیر ابن‌کثیر، احکام القرآن اثر ابی‌بکر بن‌العربی و تفسیر فی ظلال القرآن اثر سید قطب.- در حدیث: صحیح بخاری، صحیح مسلم و کتاب‌های سنن.- در عقائد: کتاب کبری الیقینیات الکونیه، اثر سعید رمضان البوطی.- در عبادات: کتاب فقه السنه، اثر السید سابق و کتاب نیل الاوطار، اثر شوکانی.- در سیره نبوی: سیره ابن‌هشام و کتاب فقه السیره، اثر سعید رمضان البوطی.- در فقه نبوی: کتاب الاذکار، اثر نووی و کتاب زاد المعاد اثر ابن‌قیم الجوزیه.- در سیر و سلوک: کتاب قوت القلوب، اثر ابی‌طالب مکی و کتاب الرساله القشیریه، اثر امام قشیری و کتاب احیاء العلوم، اثر غزالی.- در فقه دعوت: آثار حسن البناء، مودودی، سعید حوی، یوسف قرضاوی و ابی‌الحسن الندوی.- در تاریخ اسلام: کتاب رجال الفکر و الدعوه و ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین، اثر ابوالحسن الندوی.- در سرگذشتنامه‌ها: کتاب صفوه الصفا، اثر ابن‌‌الجوزی و کتاب الاسلام بین العلماء والحکام، اثر عبدالعزیز الندو.- در زبان و ادبیات عرب: کتاب مفردات الفاظ القرآن، اثر راغب اصفهانی و کتاب النحو الوافی، اثر عباس حسن و کتاب الصرف، اثر الحوانی.[۶]. مراتب صحبت و جماعت اصطلاحی صوفیانه است که صوفیان جهت حفظ ارتقاء و تعالی بخشیدن به برنامه‌های سلوکی خود مدنظر قرار می‌دهند. منبع: www.urd.ac.irادامه دارد…