در این مقاله نگاهی گذرا به مساله استحباب نماز غدیر در روایات و گفتار فقهای نامدار شیعه می افکنیم بدان امید که در آینده این مساله را، از دیدگاههای گوناگون، در کتابی مستقل مورد بحث و بررسی قرار دهیم و به شیفتگان ولایت امیر مؤمنان(ع) تقدیم کنیم. ان شاء الله.
گفتار فقها
فقهای شیعه در کتابهای فقهی غالبا به این مساله پرداخته و در مورد اسحباب آن فتوا داده اند. شروع بودن آن در حدی است که فقیه جاودانه صاحب جواهر متوفای ۱۲۶۶ه.ق می گوید: فلا خلاف احده فی هذه الصلاه بین قدماء الاصحاب و متاخریهم.
در این نماز اختلافی میان فقهای قدم و جدید شیعه ندیدم
۱. شیخ مفید(ره) متوفای ۴۱۳ ه در این باره می نویسد:
«فاذا ارتفع النهار من الیوم الثامن عشر من ذی الحجه فاغتسل فیه کغسلک للعیدین و الجمعه و البس اطهر ثیابک و امس شیئا من الطیب ان قدرت علیه، و ابرز تحت السماء، و ارتقب الشمس فاذا بقی لزوالها نصف ساعه او نحو ذلک فصل رکعتینی…» (۱)
هنگامی که خورشید در روز هجدهم ذی حجه بالا آمد، مانند غسل عید قربان، عید فطر و روز جمعه غسل کن. بهترین لباس هایت را بپوش، اگر توانستی مقداری عطر استعمال کن، زیر آسمان قرار بگیر و مواظب خورشید باش; وقتی نیم ساعت به زوال آفتاب باقی ماند دو رکعت نماز بخوان.
۲. ابوالصلاح حلبی(ره) متوفای ۴۴۷ ه در این مساله می نویسد:
«و من وکید السنه الاقتداء برسول الله فی یوم الغدیر، و هو الثامن عشر من ذی الحجه الحرام بالخروج الی ظاهر المصر و عقد الصلاه قبل ان تزول الشمس بنصف ساعه لمن تتکامل له صفات امامه الجماعه برکعتین یقراء فی کل رکعه منهما الحمد و سوره الاخلاص عشرا و سوره القدر عشرا و آیه الکرسی عشرا…» (۲)
از سنتهای سفارش شده پیروی از رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) در روز غدیر، هجدهم ذی حجه، است. پیروی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) با خروج از شهر و برگزار کردن نماز غدیر در نیم ساعت قبل از زوال خورشید به وسیله کسی که دارای شرایط امامت جماعت است، تحقق می یابد. نماز غدیر دو رکعت است، در هر رکعت آن پس از حمد، ده بار سوره توحید و قدر و آیه الکرسی خوانده می شود.
۳. شیخ طوسی(ره) متوفای ۴۶۰ ه در این باره چنین نوشته است:
«و یستحب ان یصلی الانسان یوم الغدیر اذا بقی الی الزوال نصف ساعه بعد ان یغتسل رکعتین، یقراء فی کل واحده منهما الحمد مره و قل هو الله احد، عشر مرات، و آیه الکرسی عشر مرات، و انا انزلناه عشر مرات، فاذا سلم دعا بعدهما بالدعا المعروف.» (۳)
مستحب است انسان در روز غدیر، نیم ساعت به زوال خورشید مانده پس از غسل، دو رکعت نماز به جای آورد و در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه سوره توحید، قدر و آیه الکرسی را تلاوت کند و بعد از سلام دعای معروف را بخواند.
۴. قاضی ابن براج طرابلسی(ره) متوفای ۴۸۱ ه می نویسد:
«هذا العید هو الیوم الثامن عشر من ذی الحجه فمن اراد هذا الصلاه فالافضل له ان یغتسل فی هذا الیوم و یلبس اجمل ثیابه و یمس شیئا من الطیب و یبرز تحت السماء فاذا بقی من النهار الی زوال الشمس مقدار ساعه او نحو ذلک صلاها رکعتین…» (۴)
این عید همان روز هجدهم ذی حجه است. کسی که می خواهد در این روز نماز عید [عید غدیر] بخواند بهتر است غسل کند، زیباترین لباسش را بپوشد، عطر بزند، در زیر آسمان قرار گیرد و حدود یک ساعت قبل از زوال خورشید دو رکعت نماز به جای آورد…
۵. ابن زهره حلبی(ره) متوفای ۵۸۵ ه این گونه نگاشته است:
«… و یستحب ان یصلی جماعه، ان یحجر فیها بالقراءه و ان یخطب قبل الصلاه خطبه مقصوره علی حمد الله و الثناء علیه و الصلاه علی محمد و آله، و ذکر فضل هذا الیوم و ما امر الله به فیه من النص بالامامه علی امیرالمؤمنین(ع).» (۵)
… و مستحب است این نماز به جماعت خوانده شود، قرائت نماز با صدایی بلند باشد و قبل از نماز، خطبه کوتاهی شامل حمد و ثنای الهی، صلوات بر محمد و آل محمد، و فضیلت این روز و ماموریت رسول خدا در انتصاب امیرمؤمنان به امامت ایراد شود.
۶.مرحوم حلبی(ره) می نویسد:
…و «صلاه یوم الغدیر رکعتان و وقتهما قبل الزوال ساعه… و لو ابتدا قبلها بخطبه مشتمله علی الحمد و الثناء و الصلاه و الولاء و الاعلام بفضیله ذلک الیوم و ما خص الله به ولیه من النص علیه بالامامه و تشریفه بالولایه الموکده عهدها علی جمیع الامه لکان اتم فضلا و اعظم اجرا.» (۶)
نماز روز غدیر دو رکعت و وقت آن نیم ساعت به زوال خورشید است… و چنانچه قبل از نماز در خطبه ای از حمد و ثنای الهی، درود بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، دوستی اهل بیت(ع) فضیلت آن روز و آنچه خدا به ولیش اختصاص داده مانند امامت و تشرف به ولایتی که همه امت به پذیرش سفارش شده اند یاد کند، از فضیلتی والا و پاداشی بزرگ برخوردار است.
۷. سلار بن عبدالعزیز(ره)متوفای ۴۶۳ه در کتاب «مراسم » چنین نوشته است:
«و هی من وکیدا السنن وقتها اذا بقی من الزوال مقدار نصف الساعه فی الیوم الثامن عشر من ذی الحجه…» (۷)
این نماز از سنت های مؤکد بوده، وقت آن نیم ساعت قبل از زوال خورشید روز هیجدهم ذی حجه است.
۸. علامه حلی(ره) متوفای ۷۲۶ ه می نویسد:
«هذه الصلاه تستحب فی هذا الیوم و اشده تاکیدا قبل الزوال بنصف ساعه.» (۸)
این نماز در روز غدیر مستحب است و نیم ساعت قبل از زوال خورشید بر خواندن آن تاکید شده است.
او همچنین می فرماید: خدا به سبب هدایت، اکمال دین و اتمام نعمت منتی بر بندگان دارد که سپاس آن در روز غدیر لازم است، بدین خاطر نماز عید غدیر را مستحب شمرده اند.
۹. شهید اول(ره) متوفای ۷۸۶ ه در «ذکری » چنین نوشته است:
«و من الصلوات المستحبه صلوه یوم الغدیر و هی مشهوره بین الاصحاب.» (۹)
یکی از نمازهای مستحبی، نماز روز غدیر است که بین اصحاب شهرت دارد. علاوه بر این او می گوید:
و ثوابها مائه الف حجه و عمره و یعطی ما سال. (۱۰)
و پاداش این نماز با هزار حج و عمره برابر است و هر چه [نمازگزار] درخواست کند برآورده می شود.
۱۰. مقدس اردبیلی(ره) متوفای ۹۹۳ ه می نویسد:
«و المشهور بین الاصحاب جواز فعلها جماعه و لیس ببعید، لعدم المنع من الجماعه فی النافله مطلقا بحیث یشملها ظاهرا و لا اجماع فیه، مع الترغیب فی الجماعه، خصوصا فی هذه الصلاه فی هذا الیوم، و لانه یحصل النفع اکثر لحصول ثوابها لمن لم یعرف هذه الایات بالاقتداء.» (۱۱)
مشهور میان اصحاب جواز خواندن نماز [عید غدیر] به جماعت است و این سخن بعید نیست; زیرا خواندن نمازهای نافله به جماعت منع مطلقی ندارد که ظاهر این مورد را شامل شود و اجماعی نیز بر منع تحقق نیافته است. علاوه بر این. جماعت در نمازها، بخصوص در نماز این روز، مورد تشویق شرع قرار گرفته است. از سوی دیگر به جماعت خواند نماز عید سود بیشتر را دارد، چون کسی که با آیات آشنا نیست [توانایی قرائت ندارد] پاداش بسیار می یابد.
۱۱. محقق کرکی(ره) متوفای ۹۴۰ ه در این باره می گوید:
«و صلاه الغدیر رکعتان قبل الزوال بنصف ساعه یقراء فی کل رکعه منها الحمد و کلا من التوحید و القدر و آیه الکرسی الی قوله (هم فیها خالدون) عشرا، جماعه فی الصحراء بعد ان یخطب الامام بهم، و یعرفهم فضل الیوم فاذا انقضت الخطبه تصافحوا و تهانوا.» (۱۲)
نماز غدیر دو رکعت است که نیم ساعت قبل از زوال خورشید خوانده می شود، در هر رکعت، پس از حمد، سوره توحید، قدر و آیه الکرسی، تا هم فیها خالدون، هر یک ده بار خوانده می شود. این نماز پس از خطبه خطیب، که فضیلت آن روز را بیان می کند، پس از پایان خطبه مردم به یکدیگر دست داده، تبریک می گویند.
۱۲. مرحوم نراقی(ره) متوفای ۱۲۴۵ ه می نویسد:
«و استحبابها مشهور بین الاصحاب قدیما و حدیثا و تدل علیه روایه العبدی و غیرها.» (۱۳)
استحباب این نماز بین اصحاب گذشته و حاضر مشهور است و روایت عبدی و غیر آن بر این مطلب دلالت دارد.
مرحوم سید محمد کاظم یزدی نیز در عروه الوثقی به این مساله اشاره می کند و تمام کسانی که بر «عروه الوثقی » حاشیه نوشته اند، از جمله مرحوم امام خمینی(ره) آن را پذیرفته اند.
روایات
به دو روایت در این مساله اشاره می کنیم:
محدث جلیل القدر شیخ حر عاملی(ره) متوفای ۱۱۰۴ ه .ق در وسائل الشیعه بابی را به استحباب نماز در روز غدیر اختصاص داده، از امام صادق(ع) چنین نقل می کند:
«محمد بن الحسن باسناده عن الحسین بن الحسن الحسنی، عن محمد بن موسی الهمدانی، عن علی بن حسان الواسطی، عن علی بن الحسینی العبدی قال: سمعت ابا عبدالله الصادق(ع) یقول: صیام یوم غدیر خم یعدل صیام عمر الدنیا – الی ان قال – و هو عید الله الاکبر و ما بعث الله نبیا الا و تعید فی هذا الیوم و عرف حرمته; و اسمه فی السماء یوم العهد المعهود و فی الارض یوم المیثاق الماخوذ و الجمع المشهود; و من صلی فیه رکعتین یغتسل عند زوال الشمس من قبل ان تزول مقدار نصف ساعه… عدلت عندالله عزوجل مائه الف حجه، و مائه الف عمره، و ما سال الله عز و جل حاجه من حوائج الدنیا و حوائج الاخره الا قضیت کائنا ما کانت الحاجه.» (۱۴)
محمد بن حسن با سندش از حسین بن حسن حسنی از محمد بن موسی همدانی از علی بن حسان واسطی از علی بن حسین عبدی نقل کرده است که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم، فرمود: روزه روز عید غدیر با روزه تمام عمر دنیا برابر است [و سخن را ادامه داد] تا آنکه فرمود: غدیر عیدالله اکبر است، خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر آنکه این روز را برایش عید قرار داد و حرمتش را به وی شناساند.
غدیر در آسمان «روز عهد معهود» و در زمین «روز میثاق گرفته شده و جمع مشهود» نام دارد. کسی که در این روز نیم ساعت قبل از زوال خورشید دو رکعت نماز بخواند و قبل از آن غسل کند… نزد خداوند پاداشی برابر با هزار حج و هزار عمره خواهد داشت و خواستهای دنیایی و آخرتی اش برآورده می شود.
ایرادهایی که بر حدیث وارد شده، چنین است:
۱. اشکال مرحوم عاملی
شیخ طوسی این روایت را در «تهذیب الاحکام » (۱۵) نقل کرده و مرحوم عاملی در «مدارک الاحکام » (۱۶) سند آن را ضعیف دانسته است. هر چند این بزرگوار عامل ضعف را بیان نکرده، ولی احتمال دارد که به خاطر وجود علی بن الحسین العبدی در سلسله راویان روایت را ضعیف شمرده باشد چون در کتب رجال به وی اعتنایی نشده است.
۲. اشکال مرحوم صدوق(ره)
مرحوم صدوق(ره) به خاطر حضور محمد بن موسی همدانی در سند روایت آن را ضعیف می داند و می گوید: خبر نماز روز غدیر خم و پاداش کسی که در آن روزه بگیرد به طریق محمد بن موسی همدانی نقل شده است. شیخ ما محمد بن حسن بن الولید، محمد بن موسی را مورد اعتماد نمی دانست و هر که در نقل روایت مورد تصدیق و تایید استادم قرار نگیرد نزد من متروک و غیر قابل اعتماد است.
پاسخ به اشکال ها
فقهای بزرگوار ما این موارد را از طریق تسامح در ادله سنن حل کرده اند. چنانکه مرحوم صاحب جواهر می گوید: و نت خبیر بما فیه، خصوصا و الحکم استحبابی; (۱۷) و تو از ضعف کلام (صدوق) آگاهی، بخصوص که این مساله از احکام استحبابی است.
مرحوم صاحب حدائق (ره) می نویسد: ظاهرا این اخبار و آنچه که به تسامح در ادله سنن شهرت دارد سبب شده است که این نماز میان قدما و متاخران مشهور شود و سخن صدوق و استادش محمد بن حسن بن ولید مورد توجه قرار نگیرد. حدیث دوم از داود بن کثیر از ابی هارون عبدی از امام جعفر صادق(ع) نقل شده است بر اساس این روایات امام ششم(ع) فرمود: کسی که در آن روز دو رکعت نماز به جای می آورد می تواند نماز را در هر وقتی بخواند، [ولی] بهتر است که نزدیک زوال خورشید باشد [زیرا] آن ساعتی است که امیر مؤمنان(ع) در غدیر خم به عنوان پرچمدار (رهبر) مردم معرفی شد [نیز] همان ساعتی است که مردم سمت آن جایگاه نزدیک می شدند. پس [بهتر است] در این وقت دو رکعت نماز بگذارد آنگاه سجده کرده صد مرتبه شکرالله بگوید و بعد از نماز دعایی را که وارد شده است بخواند. (۱۸)
پی نوشت ها:
۱- المقنعه.
۲- الکافی فی الفقه، ص ۱۶۰.
۳- النهایه، ص ۱۴۱; المبسوط، ج ۱، ص ۱۳۲.
۴- الهمذب، ج ۱، ص ۱۴۶.
۵- غنیه النزوع، ص ۱۰۸.
۶- همان کتاب، ص ۱۰۶.
۷- المراسم، ص ۸۱.
۸- منتهی المطلب، ج ۱، ص ۳۶. رک: تحریر الاحکام، ص ۴۸ و نهایه الاحکام، ج ۱، ص ۹۶ و ارشاد الاذهان، ج ۱، ص ۲۶۷ و تبصره المتعلمین ، ص ۳۴.
۹- ذکری الشیعه، ص ۲۵۴.
۱۰- البیان، ص ۲۱۶.
۱۱- مجمع الفائده و البرهان، ج ۳، ص ۳۲.
۱۲- جامع المقاصد، ج ۲، ص ۴۸۵.
۱۳- مستند الشیعه، ج ۶، ص ۳۸۰.
۱۴- وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۸۹; مستدرک الوسائل، ج ۶، ص ۲۷۳.
۱۵- تهذیب الاحکام، ج ۳، ص ۱۴۳.
۱۶- مدارک الاحکام، ج ۴، ص ۲۱۰.
۱۷- جواهر الکلام، ج ۱۲، ص ۲۱۵.
۱۸- وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۹۰.
منبع :فرهنگ کوثر – اردیبهشت ۱۳۷۶، شماره ۲ –