آیا رسول خدا (ص) در غدیر خم حدیث ثقلین را بیان کرده است؟
حدیث ثقلین در کتب اهل سنت :
روایت «ثقلین» دست کم از هفت طریق از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده که آن حضرت در سرزمین غدیر خم آن را بیان کرده اند.
مطلب قابل توجه این است که هر طریق، چند سند دارد، در اینجا با رعایت اختصار، به ذکر چند طریق آن از کتاب های معتبر اهل سنت بسنده می کنیم:
طریق اول: از حضرت علی (ع)
ابن حجر در کتاب «المطالب العالیه» روایت ثقلین را از خود حضرت علی علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا این روایت را در غدیر خم بیان کرده است:
وقال إسحاق : أخبرنا أبو عامر العقدی، عن کثیر بن زید، عن محمد بن [ عمر ] بن علی عن أبیه ، عن علی رضی الله عنه قال : إن النبی صلی الله علیه وسلم حضر الشجره بخم ، ثم خرج آخذا بید علی رضی الله عنه قال : «ألستم تشهدون أن الله تبارک وتعالی ربکم؟ » قالوا : بلی . قال صلی الله علیه وسلم: «ألستم تشهدون أن الله ورسوله أولی بکم من أنفسکم وأن الله تعالی ورسوله أولیاؤکم؟ ». فقالوا: بلی. قال: «فمن کان الله ورسوله مولاه فإن هذا مولاه، وقد ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلوا کتاب الله تعالی، سببه بیدی، وسببه بأیدیکم، وأهل بیتی.
حضرت علی علیه السّلام فرموده است : رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در زیر درختی در محل «خم» قرار گرفته بود ، طولی نکشید از زیر درخت بیرون آمده و دست مرا گرفت و خطاب به مردم فرمود : ای مردم ! مگر نه این است که گواهی می دهید ، خدای تعالی پروردگار شماست ؟ در پاسخ گفتند : آری ! فرمود:
مگر نه این است که گواهی می دهید ، خدا و رسول او از جان شما به شما سزاوارترند ؟ و خدا و رسول او مولای شمایند ؟ گفتند : آری ! فرمود : بنا بر این ، کسی که خدا و رسول او مولای او هستند ، به راستی این شخص (علی علیه السّلام) مولای اوست. اینک ، در میان شما دو اثر ارزنده و گرانبها می گذارم که هرگاه به آن ها تمسک کنید ، هرگز در منجلاب گمراهی گرفتار نخواهید شد : یکی ، کتاب خدا است که ریسمان استوار میان شما و خدا می باشد که یک طرف آن در دست حق تعالی است و طرف دیگرش در اختیار شماست و دیگری ، اهل بیت من است.
ابن حجر بعد از نقل این روایت بر صحت آن تصریح کرده و به طرق آن نیز اشاره کرده و می گوید :
(هذا إسناد صحیح ) ، وحدیث غدیر خم قد أخرج النسائی من روایه أبی الطفیل عن زید بن أرقم ، وعلی ، وجماعه من الصحابه رضی الله عنهم ، وفی هذا زیاده لیست هناک ، وأصل الحدیث أخرجه الترمذی أیضا .
سند این روایت صحیح است . حدیث غدیر خم را نسائی از طریق أبو طفیل از زید بن أرقم و نیز از علی علیه السلام و گروهی از صحابه نقل کرده است . در این روایت چیزهای است که در آن ها نیست . اصل حدیث را ترمذی نیز نقل کرده است.
ابن حجر عسقلانی ، أحمد بن علی بن حجر (متوفای۸۵۲ هـ) المطالب العالیه زوائد المسانید الثمانیه ، ج ۱۶ ، ص۱۴۲ ، ح۳۹۴۳ ، تحقیق : د. سعد بن ناصر بن عبد العزیز الشتری ، ناشر : دار العاصمه/ دار الغیث – السعودیه ، الطبعه : الأولی ، ۱۴۱۹هـ .
مسند الإمام أحمد بن حنبل ، اسم المؤلف: أحمد بن حنبل أبو عبدالله الشیبانی الوفاه: ۲۴۱ ، دار النشر : مؤسسه قرطبه – مصر
طریق دوم از زید بن ارقم
کتاب صحیح مسلم، همانند صحیح بخاری، یکی از منابع متعبر اهل سنت است. مسلم بن حجاج نیشابوری در این کتاب روایت ثقلین را با عبارت ذیل نقل کرده است:
۲۴۰۸ حدثنی زُهَیرُ بن حَرْبٍ وَشُجَاعُ بن مَخْلَدٍ جمیعا عن بن عُلَیهَ قال زُهَیرٌ حدثنا إسماعیل بن إبراهیم حدثنی أبو حَیانَ حدثنی یزِیدُ بن حَیانَ قال انْطَلَقْتُ أنا وَحُصَینُ بن سَبْرَهَ وَعُمَرُ بن مُسْلِمٍ إلی زَیدِ بن أَرْقَمَ فلما جَلَسْنَا إلیه قال له حُصَینٌ لقد لَقِیتَ یا زَیدُ خَیرًا کَثِیرًا رَأَیتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم وَسَمِعْتَ حَدِیثَهُ وَغَزَوْتَ معه وَصَلَّیتَ خَلْفَهُ لقد لَقِیتَ یا زَیدُ خَیرًا کَثِیرًا حَدِّثْنَا یا زَیدُ ما سَمِعْتَ من رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم قال یا بن أَخِی والله لقد کَبِرَتْ سِنِّی وَقَدُمَ عَهْدِی وَنَسِیتُ بَعْضَ الذی کنت أَعِی من رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فما حَدَّثْتُکُمْ فَاقْبَلُوا وما لَا فلا تُکَلِّفُونِیهِ ثُمَّ قال قام رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یوْمًا فِینَا خَطِیبًا بِمَاءٍ یدْعَی خُمًّا بین مَکَّهَ وَالْمَدِینَهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَی علیه وَوَعَظَ وَذَکَّرَ ثُمَّ قال أَمَّا بَعْدُ ألا أَیهَا الناس فَإِنَّمَا أنا بَشَرٌ یوشِکُ أَنْ یأْتِی رسول رَبِّی فَأُجِیبَ وأنا تَارِکٌ فِیکُمْ ثَقَلَینِ أَوَّلُهُمَا کِتَابُ اللَّهِ فیه الْهُدَی وَالنُّورُ فَخُذُوا بِکِتَابِ اللَّهِ وَاسْتَمْسِکُوا بِهِ فَحَثَّ علی کِتَابِ اللَّهِ وَرَغَّبَ فیه ثُمَّ قال وَأَهْلُ بَیتِی أُذَکِّرُکُمْ اللَّهَ فی أَهْلِ بَیتِی أُذَکِّرُکُمْ اللَّهَ فی أَهْلِ بَیتِی أُذَکِّرُکُمْ اللَّهَ فی أَهْلِ بَیتِی .
از زید بن ارقم نقل می کند که روزی رسول الله (صلی الله علیه وسلم) در منطقه ای به نام غدیر خم بین مکه و مدینه برای ما خطبه ای خواند پس حمد وثنای خداوند را به جا آورد و مردم را موعظه کرد سپس فرمود : و اما بعد ای مردم آگاه باشید که من بشر هستم و نزدیک است که فرستاده پروردگارم (عزرائل) بیاید و من اجابت کنم و من دو چیز گرانبها در میان شما باقی می گذارم ، اول کتاب خدا که در آن نور و هدایت است ، پس به کتاب خدا چنگ بزنید ، پس رسول خدا(صلی الله علیه وسلم) مردم را به کتاب خدا سفارش و ترغیب کرد ، سپس فرمود : دوم اهل بیت من ، شما را به خدا سفارش می کنم درمورد اهل بیتم ، شما را به خدا سفارش می کنم درمورد اهل بیتم ،
شما را به خدا سفارش می کنم درمورد اهل بیتم ،
النیسابوری القشیری، ابوالحسین مسلم بن الحجاج (متوفای۲۶۱هـ)، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۷۳، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
طریق سوم؛ حذیفه بن اسید غفاری
سلیمان بن احمد طبرانی در کتاب «المعجم الکبیر» روایت حذیفه را با دو سند نقل کره که متن روایت با سند دوم آن به این شرح است:
۳۰۵۲ حدثنا محمد بن عبد الله الحضرمی وَزَکَرِیَّا بن یحیی السَّاجیُّ قَالا ثنا نَصْرُ بن عبد الرحمن الْوَشَّاءُ ح وَحَدَّثَنَا أَحْمَدُ بن الْقَاسِمِ بن مُسَاوِرٍ الْجَوْهَرِیُّ ثنا سَعِیدُ بن سُلَیْمَانَ الْوَاسِطِیُّ قَالا ثنا زَیْدُ بن الْحَسَنِ الأَنْمَاطِیُّ ثنا مَعْرُوفُ بن خَرَّبُوذَ عن أبی الطُّفَیْلِ عن حُذَیْفَهَ بن أُسَیْدٍ الْغِفَارِیِّ قال لَمَّا صَدَرَ رسول اللَّهِ صلی اللَّهُ علیه وسلم من حَجَّهِ الْوَدَاعِ نهی أَصْحَابَهُ عن شَجَرَاتٍ بِالْبَطْحَاءِ مُتَقَارِبَاتٍ أَنْ یَنْزِلُوا تَحْتَهُنَّ ثُمَّ بَعَثَ إِلَیْهِنَّ فَقُمَّ ما تَحْتَهُنَّ مِنَ الشَّوْکِ وَعَمَدَ إِلَیْهِنَّ فَصَلَّی تَحْتَهُنَّ ثُمَّ قام فقال یا أَیُّهَا الناس إنی قد نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُ لم یُعَمَّرْ نَبِیٌّ إِلا نِصْفَ عُمْرِ الذی یَلِیهِ من قَبْلِهِ وَإِنِّی لاظن أَنِّی یُوشِکُ أَنْ أدعی فَأُجِیبَ وَإِنِّی مسؤول (مسئول) وَإِنَّکُمْ مسؤولون (مسئولون) …
ثُمَّ قال یا أَیُّهَا الناس إنی فَرَطُکُمْ وَإِنَّکُمْ وارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ حَوْضٌ أَعْرَضُ ما بین بُصْرَی وَصَنْعَاءَ فیه عَدَدُ النُّجُومِ قدحان من فِضَّهٍ وَإِنِّی سَائِلُکُمْ حین تَرِدُونَ عَلَیَّ عَنِ الثَّقَلَیْنِ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِی فِیهِمَا الثَّقَلُ الأَکْبَرُ کِتَابُ اللَّهِ عز وجل سَبَبٌ طرفه بِیَدِ اللَّهِ وطرفه بِأَیْدِیکُمْ فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ لا تَضِلُّوا وَلا تَبَدَّلُوا وَعِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی فإنه نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُمَا لَنْ یَنْقَضِیَا حتی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.
حذیفه می گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وسلم از حجه الوداع برگشت، مردم را از نشستن زیر درختهای بطحاء که نزدیک هم بودند نهی کرد، پس از آن دستور داد که خار و خاشاک را از زیر آن درختان جمع کنند آنگاه خودش به سوی آن درختان رفت و زیر آنها نماز خواند سپس حضرت ایستاد و فرمود: ای مردم همانا خداوند لطیف به من خبر داده است که هیچ پیغمبری مگر آنکه نیمی از مقدار زندگی پیغمبر پیشین خود را عهده دار می شود.
آنگاه فرمود: ای مردم من از نزد شما می روم و شما نزد حوض (کوثر) بر من وارد شوید، حوضی که عرض آن از مابین بصره تا صنعا (پایتخت یمن) زیادتر است، در آن حوض به عدد ستارگان قدح های نقره است، چون بر من وارد شوید، من از شما نسبت به ثقلین پرسش کنم، پس دقت کنید تا چگونه پس از من در باره آنها رفتار کنید، ثقل اکبر کتاب خداست؛ وسیله ای که یک طرف آن به دست خدا و یک طرف به دست شما است؛ پس به آن چنگ بزنید تا این که گمراه نشوید و آن را با چیزی عوض نکنید و دیگری عترت (اهل بیت) من است. همانا خداوند آگاه به من خبر داده است که این دو، تاهنگام ورود بر حوض از همدیگر جدا نمی شوند.
الطبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن أحمد بن أیوب (متوفای۳۶۰هـ)، المعجم الکبیر، ج۳، ص۱۸۰، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر: مکتبه الزهراء – الموصل، الطبعه: الثانیه، ۱۴۰۴هـ – ۱۹۸۳م.
اعتراف هیثمی بر صحت این روایت:
ابوبکر هیثمی بعد از نقل روایت حذیفه می گوید:
رجال سند این روایات موثق است و رجال سند دوم روایت، رجال صحیح و همه ثقه هستند:
رواه الطبرانی وفیه زید بن الحسن الأنماطی قال أبو حاتم منکر الحدیث ووثقه ابن حبان وبقیه رجال أحد الإسنادین ثقات.
این روایت را طبرانی روایت کرده که در سند آن زید بن حسن انماطی قرار دارد، ابو حاتم گفته او منکر الحدیث است ولی ابن حبان (از علمای رجال اهل سنت) او را موثق دانسته و بقیه رجال یکی از سندها موثق هستند.
الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بکر (متوفای۸۰۷ هـ)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج۹، ص۱۶۴، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – ۱۴۰۷هـ.
و در جای دیگر نیز می گوید:
رواه الطبرانی بإسنادین وفیهما زید بن الحسن الأنماطی وثقه ابن حبان وضعفه أبو حاتم وبقیه رجال أحدهما رجال الصحیح ورجال الآخر کذلک غیر نصر بن عبدالرحمن الوشاء وهو ثقه.
این روایت را طبرانی با دو سند نقل کرده است و در این دو روایت زید بن حسن انماطی قرار دارد که ابن حبان او را ثقه دانسته ولی ابو حاتم ضعیف دانسته است و سایر رجال یکی از این دو روایت، رجال صحیح است و رجال روایت دوم همچنین است، جز نصر بن عبد الرحمن وشاء که او ثقه است.
الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بکر (متوفای۸۰۷ هـ)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج۱۰، ص۳۶۳، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – ۱۴۰۷هـ.