پایه و اساس تمدن‌سازی فکر و تفکر، علم و عالم، تعلیم و تعلم است. قرآن علم را نور و جهل را ظلمت دانسته و مسلمین را به فراگیری علم توصیه و تشویق می‌کند. پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: «اطلبوا العلم من المهد الی اللحد» یعنی از گهواره تا گور در جستجوی دانش باشید. سفارش و تاکید اسلام به علم و اشتیاق مسلمین به آموختن علوم گوناگون نخستین جرقه پیدایش تمدن اسلامی بود.

شتاب در قضاوت یکی از بزرگترین عیب‌های انسان به لحاظ تفکر است و معنای آن این است که بدون وجود معلومات و مدارک کافی با شتاب حکم داده شود.

تکبر و غرور ثروت و قدرت از زیادی آنها ناشی می‌شود، بدین صورت که زیادی ثروت و قدرت انسان را به جنون واداشته و او را به طغیان و فساد می‌کشاند، اما تکبر و غرور علم از کمی آن نشات می‌گیرد. لذا نداشتن علم از داشتن ناقص آن بهتر است، چون علم ناقص جنون‌آور و مست‌کننده است و موجب تکذیب‌ حقایق می‌شود.

مایه اصلی تفکر علم است. می‌گویند امر به شیء امر به مقدمه آن نیز است. چون تفکر بدون علم و معلومات میسر نیست، پس امر به تفکر امر به سرمایه تفکر یعنی کسب معلومات صحیح نیز است. وقتی قرآن کریم مردم را به تفکر تشویق می‌کند، در واقع به علم هم تشویق کرده است، چون لازمه تفکر داشتنِ علم است.

برای برخی از گناهان در این دنیا عقوبتی نیست. ولی همه گناهان در سرای آخرت دارای عقوبت هستند، اما خدا از بعضی گناهان در این دنیا هم نمی‌گذرد که یکی از آنها تهمت زدن است. کسی که به برادر و خواهر مسلمانش تهمت بزند، خدا روزی در همین دنیا گرفتارش می‌کند، یا کسی مثل خودش به او تهمت می‌زند و یا به شکلی رسوا و مفتضح می‌شود.

حد و حدود امتحان الهی به تناسب سعه وجودی انسان‌هاست. هرچقدر ظرفیت‌ها بیشتر و روح با ایمان‌تر باشد، امتحان‌ها نیز سخت‌تر است. «اِنَّ اللهَ اِذا اَحَبَّ عَبْدآ غَتَّهُ بِالْبَلاءِ غَتّآ» یعنی خداوند وقتی که بنده‌ای را دوست دارد، او را در شداید غرق می‌کند.

شومی و نحوست در وجود خود انسان است. ممکن است عقیده و افکار کسی خرافه و جاهلانه باشد، یا از اخلاق فاسد و اعمال پلیدی برخوردار باشد، در این صورت نحس و شوم عقیده، افکار، اخلاق و اعمال اوست.

در اصول دین که از امور اعتقادی است، تقلید جایز نیست. چون در اصول دین، ایمان و عقیده مطلوب است نه عمل. هرگز نمى‌توان ایمان دیگران را ایمان خود تلقی کرد. نمى‌شود گفت خدا یکی است چون پدران یا دانشمندان ما مى‌گویند یا همه مسلمانان به آن اعتقاد دارند.

سخن گفتن از خوارج به عنوان یک موضوع مذهبی، بحثی فاقد اثر و بی‌ارزش است، چون مذهب خارجی‌گری دیگر وجود ندارد. اما بحث درباره روحیات و افکار پیروان خوارج آموزنده است، چرا که روح خوارج بر خلاف مذهب‌شان منقرض نشده و در جان برخی از مسلمین حلول کرده و زنده است.

شک در گزاره‌های دینی تا مادامی که به تحقیق عالمانه برای وصول به حقیقت منجر شود، نه تنها نگرانی ندارد، بلکه مقدس و نوعی فضیلت است. دین نیز از این جهت که حقیقتی جاودانه است هر چقدر مورد تردیدها و کاوش‌های محققانه قرار بگیرد، نه تنها آسیبی نمی‌بیند که حقانیتش روشن‌تر و چهره‌اش پرفروغ‌تر می‌شود.