یکی از موضوعاتی که در رایات مطرح شده تغییرحالات و دگرگونی دل است. شحام می گوید: من با امام صادق(ع) هم سفر بودم. حضرت فرمود: قرآن بخوان. من سوره ای از قرآن را آغاز نمودم و خواندم. حضرت گریست و فرمود: دل های خود را با یاد خدا مراقبت کنید و از دستبرد شیطان برحذر باشید. زیرا بر قلب حالات مختلف است. ساعت هایی است که در آن نه ایمان است و نه کفر و به مانند پارچه کهنه یا استخوان پوسیده می گردد.
در روایتی دیگر حمران بن اعین به امام باقر(ع) از تغییر حالات خود شکایت می کند و می گوید: تا نزد شما هستیم دل ما نرم می شود واز دنیا فاصله می گیریم اما هر گاه از نزد شما بیرون رفتیم دوباره به دنیا گرایش پیدا می کنیم. حضرت فرمود:دل ها گاهی سخت و گاهی هموار و راهوار است. سپس حضرت همین جریان را از زبان اصحاب رسول خدا(ص) نقل کرد و از ترس آن ها از نفاق خبر داد و فرمود:رسول خدا(ص) در پاسخ اصحاب فرمودند: این نفاق نیست بلکه نیرنگ های شیطان است که بوسیله آن ها شما را به دنیا تشویق می کند. به خدا سوگند! اگر بر همان حالی که توصیف کردید پیوسته می ماندید فرشته ها با شما دست می دادند و روی آب راه می رفتید.
بنابراین از تغییر حالات نباید نگران شد و این واقعیت تلخ را باید قبول کرد. امام علی(ع) بر پذیرش این واقعیت تأکید نمود و فرمود:دل گاهی میل دارد و گاهی میل ندارد (اقبال و ادبار). هر گاه حال خوشی داشتید نافله را هم بخوانید و هر گاه می بینید میل ندارید، به همان واجبات اکتفا کنید.
معنای سخن فوق آن است که باید حالات روح را ملاحظه کرد و از هر گونه اکراه و اجبار و تحمیل اجتناب ورزید. دلیلش را جای دیگر فرمود: إنّ القلب إذا أکره عمی؛ دل اگر مورد اکراه قرار گیرد نابینا می شود.
از مجموع مطالب استفاده می شود که تغییر و نوسانات دل تا حدی طبیعی است ولی باید مراقب وساوس شیطانی بود تا قلب دچار قساوت نشود. در این راستا قرآن مجید یکی از دعاهای صالحان را همین امر می داند و می فرماید: ربّنا لا تزع قلوبنا بعد إذهدیتنا وهب لنا من لدنک رحمه إنّک أنت الوهّاب؛ خدایا! دل های ما را پس از هدایت منحرف نکن و از جانب خود رحمتی فرو فرست که تو بخشنده ای.
پیامبر اکرم(ص) بسیار این دعا را می خواند: یا مقلّب القلوب ثبّت قلبی علی دینک.
آن چه می تواند در ثبات دل و درمان قساوت مؤثر باشد عبارتند از:
۱_ یاد خدا: امام علی(ع) می فرماید: خداوند سبحان در ذکر نورانیت دل را قرار داده است.
۲_ تلاوت قرآن: رسول اکرم(ص) می فرماید: دل ها همچون آهن زنگ می زند. گفتند:چه چیز دل را نورانی می کند؟ حضرت فرمود: یاد مرگ و تلاوت قرآن.
۳_ موعظه: امام علی(ع) می فرماید: دلت را با موعظه زنده بدار. صحابه در مواردی برای درمان قساوت خود از امامان(ع) موعظه ای طلب می کردند. ابوبصیر به امام صادق(ع) عرض کرد: مرا از عذاب الهی بترسان که دلم بسیار قساوت گرفته است.
حضرت فرمود: آماده باش برای زندگی دور و دراز که زندگی آخرت است و فکر آن روز و زندگانی را بکن. سپس حضرت برای ایشان از عذاب اله جهنم سخن گفت و فرمود: اهل جهنم هفتاد سال سعی می کنند تا خود را به بالای جهنم می رسانند اما وقتی به کنار جهنم می رسند مأموران آن ها را به قعر جهنّم بر می گردانند.